Pedagogika emancypacyjna zrodziła się na gruncie walki o lepszy los najuboższych. Dziś jest obecna w pedagogice jako postulat odejścia od wszelkich form przemocy i represji. Jednocześnie jej celem jest rozwijanie potencjału dzieci młodzieży, z naciskiem położonym na wolność jednostki.
Spis treści
Co oznacza emancypacja?
Pedagogika emancypacyjna to sposób myślenia o edukacji na wzór idei oświeceniowych i racjonalistycznych. Jest blisko związana z krytycznym myśleniem o wychowaniu i społeczeństwie. Centralną kategorią tej koncepcji wychowania jest emancypacja. Jest ona tutaj rozumiana w dwojaki sposób: negatywny i pozytywny. Jako uwolnienie od czegoś i dążenie ku czemuś. Znaczenie negatywne jest rozumiane jako wyzwolenie jednostek spod społecznej przemocy. Jest to wyzwolenie od despotyzmu, nieuzasadnionych stosunków władzy, przymusu, irracjonalizmu i głupoty. Zdaniem zwolenników pedagogiki emancypacyjnej postulat ten osiąga się dzięki tworzeniu takich form wychowania, które nie będą represyjne. Takich, które będą sprzyjać bardziej korektywnym formom edukacji.
Z drugiej strony pedagogika ta dąży do zmiany. Jest nastawiona na tworzenie i budowanie innego, lepszego świata. Jej przedstawiciele dążą do walki o samostanowienie jednostek, o ich równouprawnienie, współdecydowanie i samorządność. Naczelną ideą, którą się przy tym kierują to mądrość i racjonalizm. Wszystko to ma prowadzić do stworzenia najlepszych warunków, które umożliwiałyby osiągnięcie dojrzałości osobowej, rozumianej jako stan autonomii. Jednak pedagogika ta wykracza poza tradycyjnie rozumiane wychowanie i wkracza w obszar polityki edukacyjnej. Dąży do uwolnienia możliwości, które korygowałyby system demokratyczny.
W tym znaczeniu P. Freire mówił, że emancypacja ma aspekt obiektywny – polegający na podjęciu walki politycznej przeciwko wszystkim formom niepotrzebnej dominacji. Ale ma też aspekt subiektywny – który polega na opanowaniu umiejętności uczenia się przez dialog z nauczycielem.
Historia pedagogiki emancypacyjnej
Pedagogika emancypacyjna lokuje się w szerokim nurcie krytycznej nauki o wychowaniu. Jej początki sięgają lat 50. i 60. XX stulecia. Koncepcja krytycznej nauki o wychowaniu ma swoje ideologiczne źródła w Szkole Frankfurckiej. Jej główni twórcy i przedstawiciele już dekadę wcześniej podjęli dyskusję nad reformą stosunków społecznych. T.W. Adorno, M. Horkheimer czy J. Habermas – choć byli przedstawicielami różnych nauk – mieli wspólny cel: przeobrażenie świata. Ich idee z czasem stały się bardzo popularne i przeniknęły do myśli o wychowaniu.
Na kanwie tych nurtów powstały różne teorie wychowania: liberalna, krytyczno-emancypacyjna i ortodoksyjno-marksistowska. Nawiązywały one jednocześnie do idei wolności J.J. Rousseau i E. Key. Nurty te skupiały wokół siebie zwolenników Oświecenia, ale także psychoanalizy, która była wówczas mocno rozpowszechniona. Pedagogika emancypacyjna była bliska również tzw. Nowej Lewicy pochodzącej z Zachodniej Europy i Stanów Zjednoczonych.
Pedagogika emancypacyjna – główne założenia
Główne założenia pedagogiki emancypacyjnej opierają się na określonej wizji człowieka. W myśl tych założeń każdy człowiek jest zdolny do krytycznej refleksji własnej sytuacji życiowej. Jednak zdolności te są podporządkowane społecznej dominacji i władzy. Zadaniem tej pedagogiki jest zatem, aby uwolnić się od owych form przemocy. Pedagogika ta ujmuje ten problem nie tylko indywidualistycznie, lecz również społecznie. Zniewolenie dotyka nie tylko jednostek, ale całych grup społeczeństwa. Rewolucyjni wychowawcy mają więc odkrywać problemy, które zniewoleni nie są w stanie dojrzeć. Jednak mają to robić nie z zewnątrz, ale stając po stronie biednych i uciśnionych.
Każdy wychowawca i nauczyciel jest nie tylko artystą, który tworzy sytuacje wychowawcze, lecz także politykiem, który przebudowuje świat. Zamiast, jak dotąd, być biernym przedmiotem edukacji, który tylko przyswaja represyjne formy edukacji, wyzwoleni mają nauczyć się zdobywać wiedzę w dialogu. Mają stać się krytycznymi i głównymi aktorami własnego życia. Dialog jest rozumiany jako proces międzyludzki. Prowadzi do nadania życiu wartości humanistycznej. To z kolei wymaga zniesienia społecznego dystansu między wychowawcą a wychowankiem. Między kreatorem edukacji a jej odbiorcami.
Koncepcja tej pedagogiki podnosi wartość wolności. Dotyczy ona nie tylko jednej kultury, ale i relacji między różnymi kulturami. Zakłada nieustanną walkę o wolność, ale bez narzucania jej siłą. Choć twórcy pedagogiki emancypacyjnej głosili wolność, wiedzieli też, że nie zmienią przez to nierównych stosunków społecznych. Stąd wynikał ich postulat zaangażowania politycznego na rzecz reformy panujących form przemocy. Tak zatem pedagogika emancypacyjna popularyzuje różne modele wychowania antyautorytarnego czy niedyrektywnego. Oznacza to zminimalizowanie lub całkowite wykluczenie wszelkich kar i represji w stosunku do dzieci. Jednak nie chodzi tu o całkowite wykluczenie dorosłych, lecz ich zjednanie na rzecz pełnego rozwoju wychowanka. Wychowanie to wzajemne porozumienie wychowawcy i wychowanka. Ma ono prowadzić do kierowania się przez tego ostatniego nie tyle roszczeniami, co własnymi aspiracjami, które będą go rozwijały i służyły dobru innych.
Pedagogika emancypacyjna – wady i zalety
Istnieją różne wady i zalety pedagogiki emancypacyjnej. Przyjrzyjmy się bliżej wybranym cechom tego nurtu.
Niewątpliwą zaletą pedagogiki emancypacyjnej jest wyeksponowanie idei czy wartości wolności. Wolność jest tu rozumiana jako odejście od niekorzystnych form edukacji, od przytłaczających elementów hamujących rozwój osobowy jednostki. Wolność ma też swoje odniesienia międzykulturowe. Jedna kultura nie może narzucać innej swoich praw, lecz może, na zasadzie dialogu, starać się ją zrozumieć. Nie ingeruje siłowo w jej struktury, lecz bada ją, przyjmuje jej perspektywę i stara się ją szanować. Inną zaletą jest traktowanie emancypacji jako komunikacji. Podkreśla się tu wartość wszystkich podmiotów wychowania. Dopuszcza się, że każdy z nich może zachowywać się na swój jedyny i wyjątkowy sposób. Przy czym nie dąży się do niwelowania tych różnic lub zawłaszczania tego innego sposobu działania. Istotną rolę odgrywa też nacisk położony na odejście od każdej formy przemocy. Czy to słownej czy fizycznej. Przemoc jest źródłem stresu i jednym z najczęstszych przyczyn dysfunkcji rodzin. Wychowawcy emancypacyjni dobrze wiedzą, że aby osiągnąć rozwój, należy pozbyć się przemocy pod każdą postacią.
Krytycy tej pedagogiki widzą jednak drugą stronę medalu. Teoretycy są oskarżani za hermetyczny język i neologizmy, które utrudniają prawdziwą emancypację osób zniewolonych. Zamyka im to drogę do dalszej edukacji. Zwolennicy tej koncepcji nie zauważają ponadto, że wyzwolenie nie może odbyć się raz na zawsze. Przemoc i źródła władzy odnawiają się z każdym pokoleniem i nie ma takiego punktu w historii, który skutecznie położyłby tym mechanizmom kres. Co więcej, wychowanie pozwalające na nadmierną wolność dzieci (jako wolność od norm) może przerodzić się w samowolę i postawę manipulacji. Dzieci z łatwością mogą później negować każdą formę władzy, co w dorosłym życiu utrudni im podjęcie pracy zawodowej i wejście do społeczeństwa.
Wady i zalety pedagogiki emancypacyjnej wciąż są tematem dyskusji w polskiej i światowej myśli o wychowaniu.
Wybrani przedstawiciele pedagogiki emancypacyjnej
Do jednych z najważniejszych twórców pedagogiki emancypacyjnej należy Paulo Freire (1921-1997). Był on brazylijskim profesorem nauk historycznych i politologicznych. Był też ekspertem UNESCO i doradcą ds. ekumenicznych w zakresie problematyki oświatowej. Czynnie angażował się w politykę swojego kraju. Inni przedstawiciele pedagogiki emancypacyjnej to niemiecki pedagog Klaus Mollenhauer. Dzięki niemu idea ta zyskała popularność w kręgu kultury niemieckiej. Jego książka Wychowanie i emancypacja upowszechniła tę koncepcję wychowania. Do znanych postaci należy też Ivan Tillich, austriacki filozof i kulturoznawca. Szeroko krytykował on podstawowe instytucje społeczeństwa uprzemysłowionego. Podważał system edukacji, zdrowia czy energetyki. Z kolei słynnym jest też inny filozof i językoznawca, Amerykanin Noam Chomsky. Jako lingwista podejmuje badania głównie z obszaru języka i kultury, niemniej bliskie mu są również zagadnienia edukacji i nauczania.
Noam Chomsky – wybitny językoznawca
Przedstawiciele pedagogiki emancypacyjnej nie zawsze są pedagogami w ścisłym tego słowa znaczeniu. Jednak ich wpływ na wychowanie jest ogromny, jak w przypadku N. Chomsky’ego. Jako krytyk edukacji w Stanach Zjednoczonych, Chomsky twierdzi, że służy ona klasie panującej do utrzymania swojej władzy. W tym znaczeniu istnieje podział na uciśnionych i tych, którzy sprawują faktyczną kontrolę nad edukacją. Tym samym Chomsky wpisuje się w szeroki nurt krytycznego myślenia o edukacji. Jego osiągnięcia na polu językowym pozwalają mu oprzeć swoje twierdzenia na rzetelnych badaniach naukowych.
Paulo Freire i kultura ciszy
P. Freire położył podwaliny myśli o edukacji jako dźwigni wyzwolenia z różnych, społecznych form przemocy. Analizując problem edukacji najuboższych (analfabetów w tym czasie w Brazylii było ok. 50% społeczeństwa), Freire rozwinął problem kultury ciszy. Ciszy, która zmusza najbiedniejszych do pozostania w roli drugorzędnych obywateli swego kraju i kultury słowa. Zdaniem tego pedagoga za tę sytuację odpowiada przemoc strukturalna. Nie jednostkowa i nie w jednym miejscu, ale cały system społeczny. Stąd zrodził się postulat walki o wyzwolenie na gruncie politycznym. Jednak narzędziem tej walki Freire uczynił edukację i podnoszenie świadomości osób biednych. Całościowe spojrzenie na ten problem pozwoliło mu odnaleźć możliwości wyjścia z pozornie deterministycznej kultury ubóstwa (kultury ciszy) i walczyć o emancypację szerokich warstw społecznych.
Iwan Illich – austriacki filozof
Austriacki filozof i przedstawiciel krytycznego myślenia o edukacji stworzył ideę wolnego kształcenia, która ma wyzwolić twórcze siły drzemiące w dzieciach, młodzieży i dorosłych na całym świecie. Jego zdaniem wolna edukacja polega na zapewnieniu wszystkim równego dostępu do zasobów finansowych, które pozwoliłyby na zaspokajanie potrzeb edukacyjnych w każdym momencie życia. Ponadto postuluje, aby tworzyć miejsca spotkań tych, którzy mają wiedzę i tych, którzy chcieliby ją otrzymać. Dotyczy to zwłaszcza osób posiadających dostęp do wąskiej specjalizacji i tych, którzy nie mogą pozwolić sobie na podstawową formę kształcenia. Wreszcie, przedstawiciel tej idei uważa, że wolność słowa powinna przejawiać się w możliwości wyrażania swojego zdania przez wszystkich, nawet jeśli byłoby ono niekonwencjonalne. Tradycyjna szkoła powinna jego zdaniem zostać zmieniona i stać się miejscem twórczego rozwoju człowieka i jego umiejętności.
Trzy związki wynikające z relacji emancypacji i wychowania
M. Czerepaniak-Walczak, profesor pedagogiki, uważa, że z relacji między wychowaniem a emancypacją wynikają trzy związki: Emancypacja wychowania – czyli rezultat uwolnienia się tego procesu w wymiarze politycznym, aksjologicznym, poznawczym, administracyjnym i kulturowym. Wychowanie do emancypacji (emancypowanie się) – tworzenie warunków do nabywania i rozwijania przez jednostkę godności, odwagi i asertywności. Jednocześnie jest to kształtowanie zdolności do wyrażania oporu w sytuacjach konfliktowych. Emancypacja przez wychowanie – jako cel wychowania w warstwie personalnej i społecznej, prowadzący do wyzwolenia z ograniczeń wewnątrzosobowych i instytucjonalnych.
Metody pedagogiki emancypacyjnej
Podstawową metodą w tej pedagogice jest dialog. Dialog między uczniem a nauczycielem, który ma prowadzić do uczenia się w świecie i dla świata. Podobną metodą jest też metoda stawiania problemów. Polega na zadawaniu krytycznych pytań o edukacji i miejsce wychowawcy w procesie kształcenia i zadaniach, które mu się stawia. Istotne jest wydobycie doświadczenia samych uczniów. Inną metoda jest też synektyka. Jest to stawianie nawet najbardziej fantazyjnych twierdzeń i pytań dotyczących edukacji i społeczeństwa. Proces ten odbywa się w grupie i uczy zasad negocjacji, współpracy i partnerstwa.
Pedagogika emancypacyjna – cele szczegółowe
Główne założenia pedagogiki emancypacyjnej podejmują też kwestie celów szczegółowych. Cele te można ująć w formie następujących twierdzeń:
Rozwijanie znajomości siebie i swoich mocnych i słabych stron.
Kształtowanie wyobraźni i zdolności do wczuwania się w role innych.
Wyrabianie zdolności w działaniu indywidualnym i grupowym.
Rozwijanie odwagi w podejmowaniu ryzyka i ponoszenia za nie odpowiedzialności.
Rozbudzanie twórczości i innowacyjności oraz gotowości do rezygnacji z utartych schematów poznawczych, rytuałów i standardów.
Bogusław Śliwerski a pedagogika emancypacyjna
Profesor B. Śliwerski jest zwolennikiem pewnej formy emancypacji i koncepcji wolności wywodzącej się z omawianej pedagogiki. Choć krytycznie odnosi się do niektórych postulatów tej złożonej idei wychowania, to niektóre jej elementy są mu bliskie. Jego zdaniem warto pomyśleć o szkole, w której uczeń jest wolny i jest sobą – zna siebie, wyraża siebie i ma jasną i silną osobowość. Jednocześnie jest on zdolny do bycia wśród innych, do wchodzenia w relacje, które nie niszczą jego ani jego partnerów. Dużą wartość mają w tym kontekście klasy autorskie i integracyjne lub z internatem. Głównym celem szkoły powinno być stworzenie warunków do indywidualnego rozwoju uczniów, czyli postawienie na pierwszym miejscu wolności. Śliwerski uważa, że w szkole powinien panować dialog, gdzie liczy się głos każdego ucznia. W centralnym miejscu edukacji i wychowania powinny być umieszczone treści kształcenia. To wokół nich ma się rozgrywać współczesny rozwój praktyki i myśli o wychowaniu.
Literatura na ten temat
Do godnych polecenia pozycji na temat pedagogiki emancypacyjnej można zaliczyć:
Czerepaniak-Walczak M., Pedagogika emancypacyjna, Gdańsk 2006.
Freire P., Pedagogy of the Oppressed, Nowy York-Londyn 2005.
Illich I., Odszkolnić społeczeństwo, Warszawa 2010.
Śliwerski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków 2015.
Podsumowanie
Pedagogika emancypacyjna to nurt myślenia o edukacji, który na pierwszym miejscu stawia emancypację i wolność jednostki. Emancypacja to wyzwolenie od strukturalnych form przemocy, od irracjonalnych metod nauczania i dążenie do uwolnienia możliwości pełnego rozwoju człowieka. Nurt ten wyrósł na gruncie teorii krytycznej, społecznych ruchów lat 60. XX wieku w krajach Zachodu oraz myśli P. Freire, profesora i polityka, pochodzącego z Brazylii. Główną zasługą tej koncepcji wychowania jest dziś stawianie pytań o miejsce emancypacji w różnych kontekstach edukacyjnych i wychowawczych. To pytanie o rolę i miejsce nauczyciela w szkole oraz rolę i miejsce ucznia w procesie kształcenia.
Pedagogika emancypacyjna podkreśla wartość wolności i równouprawnienia w dostępie do wiedzy. Wysoko stawia dialog i wszelkie metody aktywizujące uczniów. Nauczyciele zaś zajmują pozycję słuchaczy, bowiem od swoich podopiecznych też mogą się wiele nauczyć.
Idea pedagogiki emancypacyjnej rozciąga się też na całe społeczeństwo. Krytykuje zastane i nieprzystosowane do współczesności metody kształcenia. Dyskutuje na temat odszkolnienia edukacji, czyli zminimalizowania a nawet likwidacji szkoły jako instytucji oświaty. Całość procesów kształtowania wiedzy i edukacji powierza w ręce uczniów i ich najbliższego otoczenia.
Do przedstawicieli szeroko rozumianej krytycznej myśli o wychowaniu zalicza się nie tylko pedagogów. Są wśród nich również filozofowie, jak I. Illich czy językoznawcy, jak N. Chomsky. Na polskim gruncie idee tej koncepcji rozwija M. Czerepaniak-Walczak. W ślad za nią rozwija się rozumienie i myślenie o emancypacji w odniesieniu do osób niepełnosprawnych czy starszych, które z powodu swoich właściwości zajmują drugorzędną rolę w procesach edukacji i wychowania.
Podejmowana tu pedagogika posiada wiele zalet, choć jej myśl może nastręczać trudności w praktycznej realizacji. Z pewnością jest to zadanie dla kilku pokoleń pedagogów, albowiem przebudowa systemu społecznego i edukacyjnego wymaga działania wielu różnych osób i instytucji.
