Wielu przyszłych i tych świeżo upieczonych rodziców zastanawia się, kiedy dziecko zaczyna mówić? Najbardziej niepokoi ich to, że ich pociecha będzie w jakiś sposób odstawała od rówieśników. Czy to słuszne podejście? Raczej nie, bo mimo tego, iż można dotrzeć do precyzyjnych naukowych ustaleń z tego tematycznego obszaru, to jednak na uwadze trzeba mieć to, że każde dziecko rozwija się w swoim własnym tempie. Z tego względu należy uzbroić się w cierpliwość i nastawić się, że realne życie i książkowa teoria nie zawsze będą szły w parze.
Oczywiście, jeśli roczne dziecko nie będzie w ogóle mówiło, to trzeba zareagować i jak najszybciej udać się do specjalisty (logopedy). Warto również skorzystać z doświadczenia innych rodziców, bo ich wskazówki także mogą bardzo pomóc – np. uspokoić albo skłonić do sprawdzenia, czy dziecko rozwija się w sposób prawidłowy. Kluczowe jest to, żeby być uważnym obserwatorem i żeby być blisko swojego dziecka. Równie istotne jest to, żeby do niego dużo mówić – i to już od pierwszych dni jego życia. W końcu poza genetycznymi uwarunkowaniami, na rozwój mowy wpływają także i te środowiskowe.
Spis treści
Etapy rozwoju mowy u dziecka
Rozwój dziecka przebiega etapami. Tym samym na pytanie: kiedy dziecko zaczyna mówić? Trzeba odpowiedzieć, że ten proces podlega podziałowi na cztery okresy: melodii, wyrazu, zdania i swoistej mowy dziecięcej.
Okres melodii – od urodzenia do 1. roku życia
Rozwój mowy dziecka ma charakter uporządkowany. Najpierw komunikuje się ono ze swoim najbliższym otoczeniem poprzez krzyk – na tej podstawie jego opiekunowie rozpoznają, czy też odgadują jego potrzeby. Od około 7-8 miesiąca życia dziecko stopniowo zaczyna reagować na mowę. To właśnie wtedy zaczyna rozróżniać jej melodię. Czy to już kamień milowy w rozwoju dziecka? Dla badaczy nie, ale dla rodziców z pewnością tak, bo to im bardzo ułatwia codzienną opiekę nad malcem. Około 10. miesiąca u dziecka pojawiają się pierwsze echolalie, a od 12. miesiąca zaczyna rozumieć, co się do niego mówi. Wtedy też (z jego strony) pojawiają się pierwsze wyrazy, które wypowiada ze zrozumieniem – ten etap to już z pewnością poważny kamień milowy w dalszym rozwoju dziecka.
Okres wyrazu – od 1. do 2. roku życia
Na tym etapie dziecięcego rozwoju maluch z każdym dniem zaczyna rozumieć coraz więcej słów, wyrażeń oraz zdań – pomimo tego, że sam jeszcze nie jest w stanie ich wymówić. To właśnie wtedy w jego słowniku pojawiają się pierwsze samogłoski (e, i, u, a) spółgłoski (n, ć, ś, d, t, m, b, p), onomatopeje (np. miał, mu), a nawet i całe wyrazy (np. mama, papa). Kiedy dziecko zacznie mówić, czyli ok. 14-15 miesiąca, początkowo koncentruje się na wypowiadaniu pojedynczych wyrazów – to właśnie wtedy bardzo często je powtarza.
Okres zdania – od 2. do 3. roku życia
To, w jakim wieku dziecko zacznie mówić, to kwestia indywidualna, ale z ustaleń logopedów i rodziców wynika, że między 2. a 3. rokiem życia mamy do czynienia z dynamicznym rozkwitem mowy. Oczywiście ma to miejsce wtedy, gdy dziecko rozwija się prawidłowo. To właśnie wtedy zaczyna ono samodzielnie budować zdania, najpierw proste, a później coraz bardziej złożone. Te pierwsze są twierdzące – nieco później pojawiają się te rozkazujące oraz pytające.
Okres swoistej mowy dziecka – od 3. do 7. roku życia
Kiedy dziecko zacznie mówić, jego mowa nie przestaje się dalej rozwijać. Artykulacyjnemu rozwojowi towarzyszą – wzbogacanie słownictwa i dalsza nauka w obszarze budowania poprawnych złożonych zdań. U czterolatków nadal można zauważyć pewne zniekształcenia, ale z czasem udaje mu się nad nimi zapanować. Wtedy też maluch zaczyna tworzyć pierwsze neologizmy.
Rozwój mowy dzieci w okresie prenatalnym
Okres prenatalny to taki etap w rozwoju dziecka, kiedy między innymi zostają wykształcone podstawowe organy, które odpowiadają i za nadawanie, i za odbieranie mowy. Już w 6. tygodniu ciąży intensywnie rozwijający się układ nerwowy zaczyna regulować działanie układu mięśniowego. 4 tygodnie później uwrażliwiona zostaje okolica szczękowa oraz żuchwowa, a w 11. tygodniu środkowa część twarzy – to właśnie wtedy zaczynają być wykształcane odruchy z głównych punktów twarzy, które są bardzo ważne dla przyszłego rozwoju mowy u dziecka.
W 3. miesiącu ciąży już można zauważyć, że dziecko zamyka usta i że reaguje na dotyk. Wtedy też zaczynają pracować mięśnie fonacyjne oraz oddechowe. Oprócz tego ukształtowane zostają struny głosowe, funkcje oddechowe oraz fonacyjne. Dziecko poprzez połykanie i wypieranie wód płodowych trenuje ruchy, które są niezbędne i przy mówieniu, i przy oddychaniu.
Już w 4. miesiącu ciąży w rozwijającym się u dziecka mózgu zaczynają się kształtować ośrodki mowy: Wernickiego i Broki. To za ich przyczyną możliwe jest płynne mówienie i rozumienie tego, co inni w sposób werbalny chcą nam przekazać. Wtedy też dziecko zaczyna odbierać różne charakterystyczne odgłosy i dźwięki: rytm, melodię, akcent. W taki właśnie sposób stopniowo zaczyna ono przyswajać cechy prozodyczne systemu językowego. Z kolei w 8. miesiącu rozwoju dziecka odruch ssania jest już w pełni wykształcony.
Okres melodii u niemowlaka
Trwa on od narodzin, poprzez okres niemowlęcy, do 7. roku życia. Najpierw dziecko komunikuje się ze swoim najbliższym środowiskiem za pomocą krzyku. To właśnie wtedy płaczem i krzykiem reaguje na głód, ból albo np. na zimno. Z czasem w taki sam sposób zaczyna manifestować swoje niezadowolenie. Między 2. a 3. miesiącem życia maluch zaczyna wydawać różne specyficzne dźwięki – wówczas mają one charakter przypadkowy (zazwyczaj tylnojęzykowe oraz gardłowe). Od 6. miesiąca życia maluch zaczyna powtarzać słowa, które inny wypowiadają do niego albo między sobą. To bardzo ważny kamień milowy w rozwoju dziecka. Wiele radości czerpie ono przede wszystkim z prychania, parskania i powtarzania różnych sylab – np. ta-ta, ba-ba-ba. Wówczas jeszcze nie rozumie ich znaczenia. Niemniej jednak to właśnie gaworzenie zapewnia mu liczne nowe słuchowe wrażenia.
W czwartym kwartale dziecko zaczyna rozumieć, co się do niego mówi. Wtedy też zaczyna reagować na swoje imię i na różne rodzaje poleceń, które wypowiadają w jego kierunku np. opiekunowie albo rodzeństwo. Z każdym kolejnym miesiącem rozwój mowy u dziecka zaczyna obejmować rozumienie coraz większej liczby wyrazów. W jakim wieku dziecko zacznie mówić? Pod koniec 1. roku życia maluch zaczyna wypowiadać pierwsze wyrazy, np.: tata, mama, da.
Między 3. a 6. miesiącem życia – okres gruchania
Okres gruchania (głużenia) zaczyna się około 2/3. miesiąca życia dziecka. Najprawdopodobniej jest to rezultat sukcesywnego powiększania się jamy ustnej – to dzięki niej zwiększa się możliwość wytwarzania i przekształcania wydawanych dźwięków. Dźwięki określane mianem gruchania zaczynają się od elementu wokalicznego. On powstaje w następstwie szerokiego otwarcia ust przez dziecko. Poza otworzeniem ust maluch nie wykonuje żadnych innych ruchów – wargami, czy też językiem. To właśnie wtedy wytwarzany jest dźwięk pomiędzy „e” i „a”. Niektórzy z badaczy wychodzą z założenia, że te śpiewnie wypowiadane dźwięki bardzo przypominają samogłoski.
Na tym etapie dziecięcego rozwoju dziecko zaczyna wydawać dźwięki nosowe oraz gardłowe – a wśród nich także i ten, który swym brzmieniem bardzo przypomina „m”. Miesiąc później w dziecięcym wokalizacyjnym repertuarze zaczynają się pojawiać dźwięki, które przypominają spółgłoski, np.: m, b, d, p, k, j, l, – a to już są dźwięki, które są wytwarzane z udziałem narządów mowy (języka oraz warg).
Kiedy dziecko zaczyna mówić? Rozpoczęcie gaworzenia
Kiedy dziecko zaczyna mówić? Czy ten etap u każdego malucha pojawia się w tym samym czasie i przebiega w podobny sposób? U większości dzieci tak, ale często się zdarza, że moment, kiedy zaczynają mówić chłopcy, ma miejsce nieco później, niż to ma miejsce w przypadku dziewczynek. Już od 5-6. miesiąca życia maluch artykułuje swoje pierwsze zabawy głosowe. One z czasem podlegają przemianie w gaworzenie. Czy etap, kiedy dziecko gaworzy, pokrywa się z tym, kiedy dziecko zaczyna mówić? Nie do końca, bo gaworzenie to zaledwie świadome naśladowanie tych wszystkich dźwięków, które do niego docierają z najbliższego otoczenia. Na tym samym etapie rozwoju mowy u dziecka zaczynają się uwidaczniać ciągi sylab. Niektórzy z rodziców uważają, że to już jest ten czas, od kiedy dziecko zaczyna mówić. Nie jest to jednak prawda, bo wyróżniamy dwa typy gaworzenia:
- gaworzenie powtarzalne, np. mamama – to ten rodzaj gaworzenia rodzice mylą z pierwszymi wypowiadanymi przez dziecko słowami,
- gaworzenie konkatenacyjne – np. badudedewa – dziecko wypowiada wtedy zlepki różnych liter, które nie przypominają żadnych słów.
W rozwoju mowy dziecka za newralgiczny uznaje się 6. miesiąc życia, bo to właśnie wtedy maluch staje się zdolny do gaworzenia samonaśladowczego. Wielu rodziców bardziej interesuje jednak to – od kiedy dziecko zaczyna mówić? Albo po prostu, kiedy dziecko zaczyna mówić pierwsze słowa? Z ustaleń naukowców wynika, że zazwyczaj pierwsze słowa dziecko wypowiada między 9. a 12. miesiącem życia. A kiedy najpóźniej dziecko zacznie mówić? Logopedzi twierdzą, że ma na to czas do końca drugiego roku.
Czas, kiedy dzieci zaczynają mówić pierwsze proste zdania
Kiedy dziecko zaczyna mówić zdaniami? To pytanie zadaje sobie wielu rodziców – zwłaszcza ci, którzy mają pierwsze dziecko. Najczęściej jest tak, że dziecko około swoich drugich urodzin zaczyna wypowiadać pierwsze pełne zdania. Początkowo są to niezwykle proste konstrukcje – np.: mama am”, albo „baba da”. Jednak z każdym dniem pracowicie poszerza ono zasób swojego słownictwa – tym samym także i wypowiadane później zdania są coraz bardziej złożone.
U dzieci najbardziej dynamiczny rozwój słownictwa przypada po ukończeniu przez nie 18. miesiąca życia. Ten czas określany jest mianem eksplozji słownictwa. W momencie, gdy maluch przyswoi pierwsze 50 słów, zaczyna je scalać w proste dwuwyrazowe wypowiedzi. To kolejny z kamieni milowych w dziecięcym rozwoju. Te pierwsze konstrukcje zdaniowe nazwano mową telegraficzną – wynika to z tego, że są krótkie i konkretne – tak samo, jak niegdyś przekazy telegraficzne.
Kiedy dziecko już zacznie mówić, to jak ten proces przebiega? Co się dzieje na etapie doskonalenia złożoności zdań oraz wymowy? Dziecko, które skończyło 2 lata, bierze udział w dialogu z dorosłą osobą – wówczas swoją konwersacyjną aktywność ujawnia poprzez:
- poszukiwanie informacji – w tym celu zdaje pytania,
- informowanie,
- wpływanie na zachowanie – np. wydawanie prostych poleceń.
To język dziecka ukazuje jego postępy w zakresie kojarzenia faktów i dedukcyjnych możliwości. Objawami, które powinny zaniepokoić, są:
- zbyt późne wypowiadanie pierwszych słów,
- niewłaściwe poruszanie aparatem mowy,
- niewyraźna albo błędna artykulacja podstawowych głosek.
Kiedy dziecko zaczyna mówić dłuższe zdania i pytania?
Do 3. roku życia dziecko powinno już potrafić konstruować wyrażenia złożone z trzech słów. Z ustaleń badaczy wynika, że na tym etapie dziecięcego rozwoju zasób słownictwa powinien dochodzić do 1000 słów, a mowa w przynajmniej 75% powinna być już zrozumiała. Trzeba pamiętać o tym, że nawet wtedy, kiedy dziecko już mówi, nadal pracuje nad tworzeniem różnego rodzaju swoistych dźwięków mowy. Z kolei, kiedy dziecko zaczyna mówić pełnymi zdaniami, znaczna część z nich nie jest przez nie we właściwy sposób artykułowana. Nie trzeba się tym martwić, bo ten etap będzie trwał aż do 6-8. roku życia.
Między 3. a 7. rokiem życia zachodzi etap intensywnego rozwoju mowy. Wówczas podlega ona doskonaleniu w obszarze:
- gramatycznym,
- leksykalnym,
- fonetycznym.
Mniej więcej w czwartym roku życia dziecko przyswaja głoski: dz, c, s, z. Rok później dochodzą do tego także: dż, ż, sz, cz. Później, między piątym a siódmym rokiem życia, w jego codziennej wymowie pojawia się także głoska r.
Od 3. roku życia dziecko zaczyna zadawać pytania. W przypadku trudniejszych wyrazów ma ono tendencję do tego, żeby trudniejsze spółgłoski opuszczać, a w ich miejsce wstawiać te (z jego perspektywy) łatwiejsze.
Rok później dziecko zadaje bardzo dużo pytań. Na tym etapie rozwoju dziecięcej mowy pojawiają się liczne dziecięce neologizmy. Miesiąc po miesiącu jego mowa coraz bardziej upodabnia się do mowy osób dorosłych.
W jakim wieku chłopcy zaczynają mówić, a kiedy dziewczynki?
Na temat wpływu płci na rozwój języka przeprowadzono liczne badania. Co się udało ustalić? Kiedy zaczynają mówić chłopcy, a kiedy dziewczynki? Warto zacząć od tego, że już w 1922 roku Jespersen dowodził, że przeważnie to dziewczynki naukę mowy opanowują wcześniej. Ponadto z jego ustaleń wynikało, że wyróżniała je także poprawniejsza wymowa. Przeprowadzone trzy dekady później badania McCarthy’ego dowiodły, że w obszarze wszystkich analizowanych językowych aspektów, dziewczynki nieznacznie, ale jednak przewyższają chłopców. W 1968 roku do podobnych wyników doszedł Scheinfeld. Co z tego dla nas dzisiaj wynika? Czy faktycznie, to, kiedy dziecko zaczyna mówić, jest zdeterminowane przez płeć?
Obecnie zdania w tej materii są podzielone. Kluczowe jest to, że w zakresie tego, kiedy dziecko zaczyna mówić, obowiązują normy. Są one jednakowe dla chłopców oraz dla dziewczynek. Podstawowe kryteria w zakresie rozwoju mowy są następujące:
- 1. rok życia (maksymalnie 18 miesiąc życia) – dziecko wypowiada pierwsze słowa. Mając 1,5 roku, powinno artykułować przynajmniej kilkanaście słów,
- 2. rok życia – dziecko powinno wymawiać około 200 słów (dolna granica normy dla tej kategorii wiekowej to 50 wyrazów); oprócz tego nie powinno ono już mieć trudności z łączeniem ich w dwuelementowe zdania.
Być może tak często zauważany szybszy językowy rozwój dziewczynek wynika z tego, że ich matki i babcie mówią do nich częściej i więcej – tak przypuszczają niektórzy z logopedów. Warto pamiętać także i o tym, że stymulacja środowiskowa także odgrywa pod tym względem bardzo ważną rolę.
Istotne jest to, żeby zwracać uwagę na to, kiedy zaczyna mówić dziecko – bez względu na jego płeć. W końcu tylko w ten sposób uda się na czas zauważyć, czy wszystko w tym obszarze mieści się w normie.
Co w przypadku nieprawidłowego rozwoju mowy dziecka?
Jeśli rodzic zapoznał się z normami językowego rozwoju dziecka, to powinien monitorować, czy poszczególne etapy przebiegają bez zakłóceń, czy też np. opóźnień. Jeśli coś wzbudzi jego niepokój, to nie warto tego bagatelizować i czekać, aż sytuacja się poprawi, bo nie zawsze tak będzie. Oczywiście zawsze warto doczytać, kiedy najpóźniej dziecko zaczyna mówić albo kiedy dziecko autystyczne zaczyna mówić. To jednak nie rozwiąże problemów.
Kiedy warto wybrać się z dzieckiem do logopedy? Taka konsultacja przyda się zwłaszcza wtedy, gdy:
- skończyło rok, a wciąż nie wymawia żadnych słów,
- skończyło 2 lata, a nie umie połączyć dwóch pojedynczych słów w jedno proste zdanie (np. mama am),
- już ma 3 lata, a jego wymowa jest niezrozumiała dla innych osób z jego najbliższego otoczenia,
- podczas mówienia wkłada sobie język między zęby,
- masz wrażenie, że ma problemy ze słuchem albo że mówi przez nos,
- wydaje ci się, że jego narządy artykulacyjne są zdeformowane,
- skończyło 4 lata, a głoski takie jak: s, z, c, dz wymawia jako: ś, ź, ć, dź,
- skończyło pięć lat i nadal nie wymawia głoski r,
- nie chce utrzymywać kontaktu wzrokowego (gdy do niego mówisz) i wydaje ci się, że cię w ogóle nie słucha albo nie rozumie, co do niego w danej chwili mówisz.
Kiedy dziecko już mówi, to wcale nie jest równoznaczne z tym, że w przyszłości nie będzie miało z tą czynnością problemów. Wszystko przez to, że dopiero po jakimś czasie może się okazać, że ma np. artykulacyjne trudności. Tak naprawdę trudno o jednoznaczną diagnozę, gdy dziecko ma kilkanaście miesięcy. Tym samym warto skorzystać z wizyty u logopedy. Dzięki niej uda się szybko wykryć wszelkie nieprawidłowości, czy też zaburzenia. Najgorsze, co można zrobić, to udawać, że wszystko jest w porządku, gdy tak nie jest. Przecież z czasem dziecko i tak zostanie zdiagnozowane (np. w przedszkolu). Ponadto każdy miesiąc bez terapii może spowolnić jego dalszy rozwój – warto o tym pamiętać.
