Samobójstwa dzieci – statystyki, opis problemu

Samobójstwa dzieci to poważny problem społeczny. Jego przyczyny mają różne podłoże, ale są możliwe do przezwyciężenia. Istotna jest tutaj współpraca rodziców, psychologów, lekarzy i pedagogów. Jak można zapobiegać próbom samobójczym u dzieci? Jak pomóc dziecku w kryzysie oraz do kogo zwrócić się o pomoc? Na te pytania odpowiada między innymi suicydologia, nowa nauka, której celem jest wzmacnianie życia i wszelkich jego przejawów.

Samobójstwa dzieci – przyczyny

Młode osoby, a zwłaszcza dzieci, są w procesie rozwoju. Dotyczy to również ich psychiki, która dopiero się kształtuje. Dlatego każdy trudny moment w ich życiu wymaga czułego wsparcia rodziców i bliskich. Podejmowanie prób samobójczych jest ostatnim objawem problemów, które dzieci przeżywają. Nie radzą sobie ze swoimi zadaniami, obowiązkami i oczekiwaniami otoczenia, mają bardzo niski próg odporności na stres. Dzieci są wtedy w takim stanie, że nawet najdrobniejszy problem staje się zapalnikiem, który pcha ich do targnięcia się na własne życie. Ale to nie są jedyne przyczyny próby samobójczej.

Na podjęcie decyzji o samobójstwie składa się wiele czynników: demograficzne (płeć, wiek, miejsce zamieszkania), społeczno-ekonomiczne (sytuacja w szkole i grupie), psychologiczne (cechy osobowości), chorobowe i biologiczne (np. genetyczne).

Dzieci popełniają samobójstwa, bo czują się niedopasowane do społeczeństwa, nie widzą żadnego wyjścia z danej sytuacji, przeżywają niepowodzenie, cierpią na depresję. Niektóre badania pokazują, że do próby samobójczej pchają ich niespełnione oczekiwania wobec rodziców, niepowodzenia w szkole, brak akceptacji i uznania przez innych, trudna sytuacja rodzinna, poczucie osamotnienia i niezaspokojenia potrzeb.

Światowa Organizacja Zdrowia wymienia następujące przyczyny samobójstwa dzieci: problemy w rodzinie, śmierć bliskiej osoby, zerwanie związku uczuciowego, konflikty z prawem, naciski ze strony rówieśników, rozczarowanie wynikami w nauce, wysoki poziom wymagań w szkole, złą sytuację finansową rodziny.

Dzieci nie potrafią poradzić sobie ze swoimi problemami, bo ich funkcjonowanie w przeważającym stopniu jest wynikiem relacji z rodzicami. Atmosfera panująca w domu i w szkole odgrywa tu kluczową rolę. Dlatego jeśli rodzina jest niestabilna, rozbita, dysfunkcyjna, to dzieci tracą poczucie bezpieczeństwa. Nadużywanie alkoholu, przemoc fizyczna i werbalna, emocjonalny chłód, brak czasu poświęcanego przez rodziców dzieciom, kłótnie i nieporozumienia odbijają się na życiu psychicznym dziecka. Jeśli dodatkowo zachodzą takie okoliczności, jak śmierć rodzica, to dzieci nie poradzą sobie z taką sytuacją. Jeśli nie otrzymają wsparcia, ich problemy będą tylko narastały, aż do podjęcia próby samobójczej. Co więcej, dzieci pomimo tragicznej sytuacji, często mogą być lojalne wobec swoich rodziców, stąd nie odczuwają potrzeby szukania pomocy poza najbliższymi.

Samobójstwa dzieci – statystki

Statystyki samobójstw dzieci są zatrważające. Według danych rządowych za rok 2021 próbę samobójczą podjęło 1496 dzieci i nastolatków poniżej 18. roku życia. Jest to wzrost w stosunku do roku 2020 o 77% zachowań samobójczych (próby nie zakończone śmiercią) i 19% śmierci samobójczych. Dane te wskazują również, że nastąpił bardzo duży wzrost dotyczący podejmowania zachowań samobójczych w grupie dziewczynek – aż o 101%.

W latach 2012–2021, a więc przez ostatnie 10 lat policja, prowadziła postępowania w przypadku 1181 śmierci samobójczych dzieci i nastolatków do 18. roku życia oraz 5658 prób samobójczych. Jednak dane policji mówią tylko o tych osobach, o których powiadomiono organy ścigania. Co więcej, statystyki samobójstw dzieci Światowej Organizacji Zdrowia pokazują, że na każdą odnotowaną śmierć samobójczą młodej osoby przypada w skali świata od 100 do 200 prób. Przekładając te dane do Polski, trzeba powiedzieć, że w 2021 roku próbę odebrania sobie życia podjęło od 12 700 do 25 400 osób poniżej 18. roku życia.

Tendencja w przeciągu ostatnich 10 lat znowu stała się wzrostowa. Po spadku liczby samobójczych śmierci w latach 2018 i 2019, od 2020 roku ponownie obserwujemy wzrost (107 śmierci w 2020, 127 w 2021). Wszystkie te statystyki pokazują, że samobójstwa dzieci w Polsce to bardzo poważny i szeroki problem społeczny.

Samobójstwa dzieci – jak im zapobiegać

Podejmowanie próby samobójczej to problem jednostki i społeczeństwa. Jest to bardzo poważna sytuacja i zalicza się do chorób społecznych. Każdą chorobę lepiej zapobiegać niż leczyć, ponieważ wówczas unikamy jej przykrych następstw. Dlatego tak ważna jest profilaktyka, która zapobiega skłonnościom samobójczym, aktom samobójstwa i ich następstwom. Działania zapobiegawcze należy wdrażać już na poziomie całego społeczeństwa. Wymienia się pięć poziomów takiej profilaktyki:

• Poziom I – obejmuje całe społeczeństwa, jest prowadzony przez lokalne i ogólnopaństwowe instytucje. Działania polegają na wzmacnianiu postaw pro-life, akceptujących życie oraz nabywaniu umiejętności rozwiązywania życiowych problemów. Odbywa się to poprzez różnego rodzaju kampanie informacyjne, programy profilaktyczne i akcje społeczne.
• Poziom II – są to działania skierowane do populacji szczególnie narażonych na czynniki presuicydalne, czyli takich, które wskazują na możliwość popełnienia próby samobójczej. Grupy takie są najczęściej są wyłaniane na podstawie diagnozy społecznej.
• Poziom II – działania określonych instytucji na konkretną jednostkę, np. praca socjalna, programy terapeutyczne, opieka kuratora rodzinnego, psychologa i pedagoga szkolnego. Ważne jest tutaj zintegrowane podejście i uwzględnianie różnych płaszczyzn wsparcia.
• Poziom IV – są to oddziaływania już w sytuacji suicydalnej, czyli w takiej, w której jednostka targnęła się na własne życie. Służą one przywróceniu jej motywacji do życia, wzmacniają jej umiejętności radzenia sobie z problemami, dają też wsparcie jej otoczeniu.
• Poziom V – oddziaływania po akcie samobójczym (nieudanym) na daną jednostkę i jej rodzinę, czyli najczęściej opieka psychologiczna, psychiatryczna, wsparcie socjalne.

Z punktu widzenia dziecka jako członka rodziny i społeczeństwa, czynniki chroniące przed podjęciem próby samobójczej można podzielić na kilka rodzajów. Są to czynniki rodzinne (jakość relacji rodzinnych), osobowościowo-psychiczne (wiara w siebie, radzenie sobie ze stresem, umiejętności społeczne) oraz społeczno-kulturowe (zaangażowanie w życie szkoły i otoczenia, udział w zajęciach pozaszkolnych itp.).

Skuteczność zapobiegania samobójstwom wśród dzieci jest uzależniona od wczesnego wykrycia problemów i symptomów mogących świadczyć o myślach samobójczych. Wysoki stopień zagrożenia samobójstwem cechuje osoby, które zachowują się w określony sposób. Mogą one rozdawać swoje rzeczy osobiste, wspominać o środkach służących do popełnienia samobójstwa, okaleczać się, wyrażać poczucie beznadziejności i bezradności, być złe na siebie i innych i wreszcie wykazywać oznaki depresji. Jeśli zauważamy takie zachowania u dziecka, należy podjąć z nim rozmowę, a jeśli trzeba, udać się do psychologa.

Jak pomóc dziecku w kryzysie?

Wszelkie przykrości i trudności, które doświadcza dziecko można zażegnać, jeśli rodzice i nauczyciele autentycznie interesują się nim i jego problemami, zawsze służą mu radą i pomocą. Dziecko często nie wie, co czuje, jakie są jego ukryte motywacje i dlaczego ma problemy w domu lub w szkole. Zadaniem rodziców i najbliższych oraz szkoły jest, aby inicjować rozmowy zawsze wtedy, gdy dziecko odczuwa problemy. Zwykle samobójstwo wśród dzieci nie jest czymś nagłym i można wcześniej zauważyć narastające symptomy, które do niego prowadzą.

Dlatego należy z dzieckiem rozmawiać i zawsze być otwartym na jego wrażliwość. Należy pokazywać i uczyć konstruktywnych form rozwiązywania problemów. Jeśli to konieczne, należy porozmawiać też z rówieśnikami dziecka (zwłaszcza nauczyciele), podejmować rozmowy o wartości życia, celach, planach na przyszłość i dorosłość. Wzbudzać zainteresowanie nawet zwykłą zmianą otoczenia (osoby z depresją zwykle nie interesują się swoim miejscem życia i pracy, stąd warto podjąć choćby spacer w nieznanym im miejscu).

Dziecko w kryzysie nie powinno zostać same. Zwłaszcza w szkole powinno organizować się lekcje z udziałem psychologa i pedagoga. Powinno się okazywać zrozumienie dla problemów dziecka, nie deprecjonować je i jego zachowania. Pocieszać, dawać różne formy wsparcia. Istotne jest wzmacnianie poczucia własnej wartości poprzez podkreślanie małych sukcesów, osiąganie pewnych konkretnych celów. Zauważanie nie tylko celu danego przedsięwzięcia, lecz również małych kroków na drodze do jego osiągnięcia, stanowi istotny czynnik budowania własnej wartości.

Ważne telefony dla osób potrzebujących pomocy

Samobójstwa dzieci to ważny problem społeczny. Dlatego powstało wiele form wsparcia, również telefonicznych. Oto lista kontaktów dla osób potrzebujących pomocy:

• 112 – europejski numer alarmowy;
• 116 123 – bezpłatny telefon zaufania dla dorosłych;
• 116 111 – bezpłatny telefon zaufania dla dzieci i młodzieży;
• 800 12 12 12 – bezpłatny telefon zaufania dla dzieci i młodzieży Rzecznika Praw Dziecka;
• 815 346 060 – całodobowy telefon zaufania;
• 800 70 22 22 – linia wsparcia dla osób w kryzysie Fundacji ITAKA.

Co robić, gdy przewidujemy, że ktoś chce popełnić samobójstwo?

Samobójstwa dzieci i innych osób nie biorą się znikąd. Uważna obserwacja tych, którzy chcą popełnić samobójstwo jest pierwszym ważnym elementem przeciwdziałania tego typu zachowaniu. Jeśli zauważymy symptomy mogące nas zaniepokoić, porozmawiajmy z dzieckiem o jego sprawach. To samo dotyczy osób dorosłych. Szczerze zainteresowanie, stosowanie języka bez przemocy, autentyczna troska o drugiego i konkretne działania to najważniejsze, co można zrobić. Niekiedy nie obejdzie się bez interwencji psychologa czy nawet psychiatry.

Nie bądźmy jednak natarczywi, ale rozmawiajmy z delikatnością. Nie zmuszajmy do rozmowy, ale stwórzmy ku temu najlepsze z możliwych warunków. Zachęcajmy do różnych form aktywności, tak żeby osoba chcąca popełnić samobójstwo niejako oderwała się od swoich problemów. Również sami szukajmy wsparcia otoczenia, bo zwykle nikt nie jest dostatecznie przygotowany by samodzielnie pomóc komuś w tak głębokim kryzysie przez dłuższy czas.

Opis zjawiska w nauce – socjologia

Socjologia, tworząc różne koncepcje społeczeństwa, podejmuje też problem samobójstw. Dziś nauka ta dzieli koncepcje samobójstw na trzy ujęcia. Pierwsze odnosi się do teorii Durkheima i oparte jest na modelu integracji społecznej (dotyczy zakłóceń relacji międzyludzkich). Drugie podejście odnosi do fenomenu kulturowego samobójstw (wartości, postawy społeczne). Z kolei trzecie ujęcie to koncepcja zmian społeczno-ekonomicznych i ich wpływu na zachowania samobójcze.

W zależności od koncepcji inaczej rozpatruje się etiologię, diagnozę i konsekwencje tego zagadnienia. Jednak każda z nich dąży do wyjaśnienia i zrozumienia tego zjawiska celem zmniejszenia jego skali lub całkowitej eliminacji.

Nowa dziedzina wiedzy – suicydologia

Suicydologia to dziedzina nauki, której celem jest walka o życie. Zajmuje się ona samobójstwami, ale skupia na czynnikach wzmacniających fenomen życia. Dziedzina ta łączy w sobie kilka nauk o człowieku, takich jak psychologia, psychiatria, kryminologia, pedagogika, filozofia czy antropologia. Podstawowym zadaniem suicydologii jest opis i charakterystyka zjawiska samobójstwa dokonanego w oparciu o analizę obiektywnych danych. Nauka ta zmierza do wypracowania naukowych podstaw programów profilaktycznych redukujących zakres tego zjawiska.

Suicydologia chce jednak być nauką dostępną dla każdego, aby poprzez wyniki swoich badań zredukować do minimum liczbę samobójstw dzieci (i dorosłych) w Polsce i na świecie. W tym celu bierze pod uwagę również oddziaływania mass mediów i popkultury. Nauka ta powinna wychodzić do społeczeństwa i edukować je oraz dawać narzędzia radzenia sobie z tym niezwykle złożonym zjawiskiem.

Samobójstwa dzieci to niezwykle trudny problem całego społeczeństwa. Jego przyczyny i konsekwencje są jednak możliwe do uniknięcia, jeśli tylko będziemy uważni na nasze dzieci i będziemy je wspierać każdego dnia.