Edukacja domowa – wady i zalety okiem pedagoga

W Polsce już od ponad 30 lat możliwe jest prowadzenie edukacji domowej. Różne są zdania na temat tej formy edukacji, dlatego warto przyjrzeć się jej od strony wychowawczej. Czy ten sposób nauczania jest korzystny dla naszych dzieci? Czy dom może się stać drugą szkołą? Jak wygląda rozwój społeczny dziecka w edukacji domowej?

Edukacja domowa w Polsce – ogólne informacje

W Polsce istnieje obowiązek przedszkolny, szkolny i nauki dzieci i młodzieży w wieku od 6 do 18 roku życia. Edukacja domowa to forma spełniania tego obowiązku w warunkach domowych, inaczej zwana nauczaniem domowym. Warto dopowiedzieć, że nauczanie domowe po 18 roku życia w Polsce nie jest możliwe. Podstawy prawne edukacji w Polsce, w tym domowego nauczania reguluje Ustawa z dn. 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe. Jest to równorzędna do stacjonarnej forma uczenia się, a wydane świadectwa szkolne są ważne i obowiązujące tak samo, jak te wydane w edukacji w szkole.

Uczniowie mogą uczyć się w domu, ale muszą każdego roku zdać egzaminy klasyfikacyjne z przedmiotów obowiązkowych. Nie muszą, choć mogą, przystąpić do zdawania egzaminów z muzyki, plastyki, techniki i wychowania fizycznego; nie mogą być jednak oceniani z zachowania. Nauczycielami dziecka w nauczaniu domowym mogą być rodzice, opiekunowie prawni lub inne osoby wskazane przez rodziców, lub opiekunów. Osoby takie nie muszą mieć wykształcenia i przygotowania nauczycielskiego.

Aby uczyć swoje dziecko w domu, należy uzyskać zgodę dyrektora przedszkola lub szkoły, do której dziecko zostało na dany rok zapisane. Rodzice mogą korzystać ze wsparcia szkoły, czyli z dostępu do podręczników i innych materiałów dydaktycznych oraz z konsultacji nauczycieli przygotowujących do złożenia rocznych egzaminów klasyfikacyjnych.

Edukacja domowa – jak zacząć?

Jak załatwić nauczanie domowe? Aby dziecko zaczęło uczyć się w domu, należy zapisać je do danej placówki oświatowej i złożyć w dyrekcji tej szkoły przed rozpoczęciem roku szkolnego lub w jego trakcie odpowiednie dokumenty. Rodzice lub opiekunowie prawni dziecka powinni przygotować wniosek o zezwolenie na edukację domową, który zwykle, chyba że szkoła posiada własny wzór pisma, mogą przygotować sami. Ponadto należy dołączyć oświadczenie rodziców lub opiekunów prawnych o zapewnieniu dziecku warunków umożliwiających realizację podstawy programowej oraz zobowiązanie się przez nich do przystępowania przez dziecko do rocznych egzaminów klasyfikacyjnych. Do 1 lipca 2021 roku należało przedłożyć również opinię z poradni psychologiczno-pedagogicznej. Dziś nie jest już ona potrzebna.

Dla kogo jest odpowiednie nauczanie w domu?

Edukacja domowa posiada swoje wady i zalety, ale wiele zależy od nastawienia rodziców dziecka i dyrekcji szkoły. Niektórzy rodzice decydują się na nauczanie domowe przed rozpoczęciem przez dziecko obowiązku szkolnego i w związku z tym nie mają jeszcze doświadczenia ze szkołą.

Inni decydują się na edukację domową w trakcie roku szkolnego, na przykład ze względu na problemy emocjonalne młodego człowieka i jego trudności w dostosowaniu się do sztywnych form nauczania. Jeszcze inną motywację mają opiekunowie prawni dziecka ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Nauczenie w domu będzie zatem odpowiednie dla tych dzieci, które mają trudności natury emocjonalnej, posiadają stopień niepełnosprawności lub które nie radzą sobie z programem nauczania w szkole.

Co więcej, w klasach w liceum czy innej szkole średniej program nauczania może przerastać możliwości opanowania go przez rodziców. Dlatego powinni oni zastanowić się, czy posiadają wiedzę i umiejętności, które zapewnią dziecku odpowiednią edukację w domu, czy mają odpowiednie warunki lokalowe i czy dysponują czasem lub mogą zatrudnić nauczyciela z zewnątrz.

Wybór szkoły ma paradoksalnie znaczenie

Nauczanie domowe w Polsce od lipca 2021 roku uległo ważnym zmianom w zakresie rejonizacji. Od tego momentu rodzice mogą wybrać szkołę nawet poza granicami województwa, w którym mieszkają, a edukację domową mogą realizować we współpracy z dowolnie wybraną placówką szkolną. Mimo to wybór szkoły nie jest taki prosty, bowiem należy wziąć pod uwagę kilka czynników.

Po pierwsze, mimo że teoretycznie nauczyciele i dyrekcja powinni znać wszystkie aktualne przepisy w prawie oświatowym, to pojawiające się zmiany w regulacjach nie zawsze są przez nich zauważane. Dlatego warto, aby najpierw samemu zaznajomić się podstawowymi aspektami prawa w zakresie domowego nauczania. Tylko wtedy rodzice lub opiekunowie prawni będą mogli zweryfikować wiedzę dyrekcji w tym zakresie. Należy też sprawdzić, jakie są metody kontaktu z rodzicami, realizującymi edukację domową, jak wygląda stosunek dyrekcji i nauczycieli do tej formy nauczania, czy nie jest on negatywny i obojętny. Od razu dowiedzmy się, z jakich form pomocy dydaktycznych możemy korzystać i na jakich zasadach. Szkoła, która posiada praktykę w realizacji domowego nauczania, w szybszy i prostszy sposób omówi z nami wszelkie kwestie formalne.

Dobrze jest, aby szkoła i rodzice poruszyli temat egzaminów, które uczeń ma zdawać. Ważne jest, aby dyrekcja była świadoma, że dziecko może do nich przystąpić w dowolnym momencie w trakcie roku szkolnego i nie musi to być ostatni tydzień semestru. Co równie ważne, nauczyciele egzaminatorzy powinni wiedzieć, że rodzic ma prawo być obecny przy zdawaniu przez jego dziecko egzaminu. Czasami zdarza się, że nowe miejsce, nowa sytuacja i nieznani nauczyciele mogą rozproszyć lub zestresować zdającego tak, że nie poradzi sobie z zadaniami. Obecność rodziców, zwłaszcza przy młodszych dzieciach, jest zatem zalecana i wskazana.

Szkoła z doświadczeniem w nauczaniu domowym często bierze na siebie obowiązek współpracy ze środowiskiem osób, realizujących ten sposób edukacji. Dlatego rodzice nie powinni mieć oporów przed pytaniem o wycieczki dziecka poza dom razem z innymi dziećmi z edukacji domowej.

Cechy dobrej szkoły to transparentność, odpowiedzialność, doświadczenie w tego typu edukacji i przyjazna atmosfera, która sprawi, że dziecko poczuje się w niej dobrze i bezpiecznie podczas egzaminów i wyjazdów.

Wymagania od rodziców w kontekście edukacji domowej

Jak zacząć edukację domową omówiliśmy wyżej. Jakie są jednak obowiązki rodziców lub opiekunów prawnych? Składając dokumenty w szkole z prośbą o nauczanie domowe, rodzice zobowiązują się do zapewnienia dziecku warunków do uczenia się i jego obecności podczas egzaminów, które szkoła realizuje.

Przepisy nie narzucają obowiązku zdawania egzaminu w szkole, ale w regulaminie wewnątrzszkolnym powinien być zapis z informacją z miejscem składania tych egzaminów. Regulacje prawne mówią więc tyle, że rodzice zapewniają dziecku warunki do uczenia się i gwarantują jego obecność na egzaminach. W praktyce oznacza to, że rodzice przerabiają materiał podstawowy w domu, a więc muszą przygotować na to swój czas, dostosować go do swoich zajęć i zapewnić miejsce do uczenia się. Mogą też zatrudnić nauczyciela, co zwykle wiąże się z dodatkowymi kosztami.

Warto podkreślić, że rodzice nie muszą ukończyć studiów wyższych z przygotowaniem pedagogicznym przygotowującym do nauczania na danym etapie kształcenia. Jednak, aby spełnić obowiązek szkolny, powinni posiadać wiedzę z nauczania zintegrowanego, a w kolejnych etapach z poszczególnych przedmiotów, oraz powinni umieć tę wiedzę przekazać swojemu dziecku.

Nie można nie wspomnieć o kosztach emocjonalnych i psychicznych rodziców. Łączenie pracy z edukacją w domu wymaga sprawnej organizacji i pewnej formy samozaparcia, co może szybko doprowadzić do wypalenia. Należy przygotować się na tego typu sytuacje poprzez częste kontakty z innymi rodzicami, którzy realizują edukację w domu, a jeśli jest taka konieczność, zwrócić się do specjalisty psychologa, który pomoże w sformułowaniu nowych planów, odświeży spojrzenie na pewne kwestie i da nam obiektywną informację zwrotną na temat naszego postępowania.

Edukacja domowa a odpowiedni rozwój dziecka

Nie ma takich badań, które wskazywałyby jednoznacznie na ścisłą zależność odpowiedniego rozwoju (psychicznego, moralnego) dziecka od domowego nauczania. Natomiast istnieją, przeprowadzone za granicą, badania pokazujące, że dzieci, które uczą się w ten sposób w domu, mają lepsze wyniki w nauce niż ich rówieśnicy w szkole. Osiągają także lepsze wyniki w umiejętności czytania, pisania, operacji matematycznych i przyrodniczych.

Wady i zalety edukacji domowej są odmienne w zależności od tego, kto je formułuje i jakie są opinie pedagogów, ale często podkreśla się, że indywidualizacja nauczania wpływa korzystnie na dzieci. Trudno jednak nauczycielom zweryfikować zachowanie dziecka, bo nie jest ono przez nich oceniane. Dlatego pedagodzy muszą zaufać rodzicom i liczyć na incydentalne spotkania w trakcie egzaminów.

Niemniej dziecko, które dobrze się uczy, zwykle również jest rozwinięte społecznie. Do skrajności należą sytuacje, gdy dziecko uczy się bardzo dobrze, bo chce zrekompensować w ten sposób brak uwagi poświęcany mu przez rodziców lub chce udowodnić swoją wartość.

Inną zaletą uczenia się w domu jest możliwość realizowania tylko podstawy programowej, a nie całego programu szkolnego. Ważne jest bowiem, aby dziecko dobrze opanowało podstawy edukacji i mogło samodzielnie dobierać sobie treści dodatkowe. Dla prawidłowego rozwoju emocjonalnego istotne jest, aby dziecko miało możliwość spotkać się z różnorodnymi formami rozwoju, aby miało okazję doświadczyć różnych metod uczenia się, i mogło rozwijać pasje, które samo wybierze. W ten sposób, przy jednoczesnym realizowaniu podstawy programowej, może również pogłębiać wiedzę i umiejętności z innych dziedzin.

Edukacja domowa a kontakt z rówieśnikami

Socjalizacja dziecka w warunkach domowego nauczania jest tematem dyskusyjnym. Wydawałoby się, że dzieci uczące się w domu nie mają tyle okazji do spotkań z innymi osobami, co dzieci uczące się w szkole.

Może to być jednak ocena myląca, bowiem w edukacji domowej w Polsce dzieci mają okazję do częstych wizyt poza dom rodzinny, na przykład na łono przyrody, do muzeum, parku doświadczeń i do innych ciekawych miejsc. W ten sposób spotykają się nie tylko ze swoimi rówieśnikami, ale również z osobami od siebie starszymi, co zwykle jest korzystne z wychowawczego punktu widzenia. Integracją dzieci ze środowiska nauczania domowego zajmuje się zwykle szkoła, choć warto samemu poznawać rodziny, realizujące ten sposób uczenia się.

Na etapie liceum i technikum kwestia kontaktu z rówieśnikami wciąż pozostaje aktualna, dlatego warto rozmawiać z młodzieżą na ten temat. Nie bójmy się więc o to, że nasze dziecko pozostanie zamknięte w domu i będzie odizolowane od zewnętrznego świata. Wprowadzajmy je w nowe doświadczenia, a jeśli zachodzą jakieś trudności, porozmawiajmy z nim o tym. Często jest to wystarczający sposób na zażegnanie konfliktów emocjonalnych i społecznych.

Edukacja domowa jako opcja dla dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi

Dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi dzieli się na kilka grup, do których zalicza się, między innymi uczniów niepełnosprawnych, niesłyszących, z autyzmem, niedostosowanych społecznie, ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się (np. dysleksja, dysgrafia), przewlekle chorych, w sytuacji kryzysowej, szczególnie uzdolnionych. Niektóre z nich ze swoimi specyficznymi trudnościami będą zmagały się bardzo długo, co w kontekście nauczania domowego po 18 roku życia może rodzić różne komplikacje.

Nic jednak nie stoi na przeszkodzie, aby również im organizować edukację domową. W literaturze podkreśla się, że ta forma nauki może lepiej sprzyjać rozwojowi dziecka niż w szkole powszechnej, w której zwykle nie tworzy się specjalnych klas. Rodzice dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, którzy zdecydowali się na uczenie w domu, zauważają korzyści płynące z tej edukacji. Po pierwsze ich dziecko unika pewnej formy ostracyzmu społecznego, wyśmiewania i deprecjonowania ze strony niektórych rówieśników.

Po drugie dzięki znajomości swojego dziecka, mogą oni zastosować lepsze środki i metody nauczania. Po trzecie wreszcie edukacja w warunkach domowych nie niesie za sobą konieczności przywożenia i odwożenia dziecka do danej placówki, co w przypadku konieczności stosowania wózka inwalidzkiego ma duże znaczenie.

Edukacja domowa w Polsce dla tych dzieci wciąż jednak napotyka liczne przeszkody, w tym trudności z dostępem do specjalistów lub różnych pomocy dydaktycznych. Szczególnie ważne jest wczesne rozpoznanie specyficznych trudności lub objawów świadczących o konieczności zastosowania działań rewalidacyjnych, co w przypadku braku odpowiedniej diagnozy może być utrudnione. Mimo wszystko warto sięgać po opinie pedagogów, którzy doradzą jak i kiedy zacząć edukację domową i prosić o pomoc szkołę specjalną, do której zapiszemy dziecko.

Czy przy nauczaniu domowym nauczyciele przychodzą do domu?

Edukacja domowa i jej wady i zalety są coraz bardziej znane w Polsce, niemniej wciąż należy wyjaśniać wątpliwości na ten temat. Na często pojawiające się pytanie, czy nauczyciele przychodzą do domu, można odpowiedzieć i tak i nie. Obowiązek uczenia w nauczaniu domowym należy do rodziców lub opiekunów prawnych/nauczycieli.

Może więc być tak, że tylko rodzice (lub opiekunowie prawni) podejmują się edukacji swojego dziecka, ale mogą jednocześnie zatrudnić do tego nauczyciela z zewnątrz. Mogą również tylko jemu powierzyć to zadanie. Co będzie jednak najlepsze, na przykład dla osób z liceum czy technikum? Dużo na ten temat mogą nam powiedzieć opinie pedagogów oraz rodziców, którzy już prowadzą lekcje w domu. Możemy też samodzielnie szukać informacji na ten temat w Internecie. Ostatecznie jednak rodzice powinni przemyśleć i przedyskutować to, jak załatwić nauczanie domowe w swoich warunkach i dostosować je do swoich planów.

Koszty edukacji domowej

Wszystko, co wiąże się z nauczaniem domowym, pociąga za sobą odpowiednie koszty. Wybór szkoły, która zapewni nam dostęp do materiałów dydaktycznych, na przykład książek, ćwiczeń, gier czy tablic do nauki ma w tym przypadku duże znaczenie. Zwykle to szkoła powinna zapewnić takie pomoce, więc tutaj kosztów prawie nie ma. Nie ma również składek, opłat za czesne, wyżywienie i wyjazdy poza szkołę. Warto i należy jednak korzystać z organizowanych przez środowisko edukatorów domowych wypadów do ośrodków kultury, miejsc rozrywki i innych lokalizacji sprzyjających rozwojowi społecznemu dziecka. Tutaj mogą pojawić się już pewne koszty, choć nie wykraczają one raczej poza to, co oferuje dany wyjazd.

Niestety nie ma jeszcze w Polsce takich uregulowań, które pozwalałyby na refundację związaną z częściowej lub całkowitej rezygnacji z pracy na rzecz prowadzenia w domu edukacji swojego dziecka. Dlatego należy dobrze przemyśleć decyzję o rozpoczęciu nauczania domowego i się do niego przygotować. W przypadku zaś dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi rodzice lub opiekunowie prawni mogą starać się o zasiłek opiekuńczy.

Czy warto zdecydować się na tę formę nauczania?

Pytanie, jakie są zalety edukacji domowej i jakie są wady tej edukacji, jest pytaniem o naszą gotowość do poświęcenia się na rzecz wychowania i edukacji swojego dziecka. Jest to pytanie o naszą otwartość na zmiany, które przynoszą raczej więcej korzyści niż szkód w rozwoju psychicznym, moralnym, społecznym i umysłowym dzieci. Inteligencja dziecka może rozwinąć się podobne zarówno w warunkach domowych, jak i szkolnych.

Motywacje i organizacja domowego nauczania są kwestią wysoce zindywidualizowaną i zależną również w jakimś stopniu od współpracy z placówką szkolną. Jednak istnieją pewne obiektywne badania, które sugerują lepszy rozwój umysłowy dzieci realizujących edukację w domu od dzieci regularnie uczęszczających do szkoły. Przy sprawnym zarządzaniu środowiskiem edukatorów domowych, przy aktywnym uczestnictwie naszego dziecka w życiu społecznym oraz przy pasji i chęci rodziców do rozwijania wiedzy i zdolności swojego dziecka, edukacja domowa jawi się jako jedna z lepszych form uczenia się i nauczania.

O wiele łatwiej jest prowadzić lekcje w domu w momencie, gdy jest w nie zaangażowane chociaż jedno z rodziców, które stanowi dla swojego dziecka autorytet i dodatkowo posiada zainteresowania, które ono podziela. Człowiek uczy się bowiem tylko w środowisku uczącym się. Jeśli takie środowisko stworzymy w domu rodzinnym, mamy gwarancję optymalnego rozwoju swojej pociechy. Bądźmy jednak otwarci na samodzielność dziecka i jego naturalne ukierunkowanie na nowe doświadczenia. Bądźmy również konsekwentni w realizacji tej formy edukacji, a nauczanie domowe stanie się rozwijające również dla nas.

Warto też pamiętać o sytuacji domowej pod kątem metrażu i standardu. Dziecko w bardzo małym pokoju nie znajdzie komfortowych warunków do przyswajania wiedzy. Wygodne krzesło i biurko, choć brzmią jak banalne standardy, nie w każdym domu są oczywistym elementem.