Zaburzenia integracji sensorycznej to określone dysfunkcje w odbiorze i przetwarzaniu bodźców płynących z otoczenia związane z procesami psychoruchowymi, będącymi podstawą prawidłowego funkcjonowania i uczenia się. Zaburzenia te mogą wystąpić już u małych dzieci i im wcześniej zostaną wykryte, tym szybciej unikniemy ich niepożądanych skutków. Co można zrobić dla osób z zaburzeniami sensorycznymi? Jakie ćwiczenia są polecane i jak długo trwają?
Spis treści
Integracja sensoryczna – czym jest?
Twórczyni integracji sensorycznej jako koncepcji, amerykańska psycholog dr A.J. Ayres (1920-1988) traktowała ją jako proces, w trakcie którego dochodzi do organizacji wrażeń napływających z własnego ciała i z otoczenia. Organizacja ta ma prowadzić jej zdaniem do celowego, czyli świadomego działania osoby.
Odbiór zmysłów
Mózg każdego człowieka odbiera wrażenia pochodzące z własnego ciała i ze środowiska zewnętrznego dzięki zmysłom. Zmysły mają swoje reprezentacje umysłowe i każde zaburzenie w odbiorze i przetwarzaniu przez mózg sygnałów od nich płynących nazywa się właśnie zaburzeniem sensorycznym.
Chociaż integracja sensoryczna jest pewną koncepcją naukową, to jej podstawą są nieprawidłowości w odbiorze zmysłowym. Mogą one spotkać już małe dzieci, młodzież i osoby dorosłe, chociaż obecnie coraz więcej wiemy o tych procesach i rozpoznajemy je już w dzieciństwie. Wówczas można je skorygować (terapia SI) i doprowadzić do równowagi tak, że w późniejszym okresie nie będą wpływać na życie w niepożądany sposób.
Proces odbioru, przetwarzania i integracji bodźców z wcześniejszymi doświadczeniami mózg dokonuje już w okresie płodowym i trwa to do około 7 roku życia. Jeśli nie dojdzie do rozwinięcia określonych umiejętności, w późniejszym okresie mogą one objawiać się w trudnościach w codziennym funkcjonowaniu.
Teoria integracji sensorycznej opiera się o kilka założeń z dziedziny neurologii i teorii zachowania.
Umysł badany holistycznie
Po pierwsze jest to zdolność mózgu do zmian, czyli neuroplastyczność. Największą podatność na te zmiany mają dzieci i to dlatego wszelkie oddziaływania na mózg poprzez zmysły zwane terapią SI swoją największą skuteczność mają właśnie w tym okresie rozwoju.
Po drugie, założenie sekwencji procesów. Każdy człowiek uczy się złożonych procesów na podstawie wielu prostych działań. W zaburzeniach integracji sensorycznej objawy manifestują się jako nieumiejętność wykonywania podstawowych czynności, typu utrzymanie równowagi, koordynacja ruchowa czy skupienie uwagi. Poprawa podstawowych umiejętności prowadzi do rozwoju tych bardziej złożonych.
Założenie integralności systemu nerwowego to traktowanie procesów umysłowych jako całości. Myślenie, operacje na liczbach czy zdolność szeregowania zbiorów to tylko niektóre aspekty operacji umysłowych, które są od siebie wzajemnie zależne. Pozwala to na wyciąganie wniosków dotyczących zaburzeń integracji sensorycznej na podstawie tylko jednego objawu, który odwołuje z kolei do zaburzenia innego typu.
Założenie reakcji adaptacyjnych, to znaczy ujmowanie wzajemnego wpływu procesów SI na konkretne funkcje umysłu. Oznacza to również modyfikację działań w obrębie ćwiczeń SI tak, aby dopasować je do pojawiających się ewolucji procesów zmysłowych, reprezentowanych w umyśle.
Wreszcie jest to założenie, że każde dziecko niejako intuicyjnie wie, czego potrzebuje. Natura w dużym stopniu sama sobie pomaga, a więc dąży do zachowania spójności w działaniu, równowagi i pewnej funkcjonalności. Tak samo dzieje się w organizmie już od najmłodszych lat. Naturalna odpowiedź organizmu na własne potrzeby jest podstawą każdego rozwoju osobniczego.
Obok podstawowych zmysłów, jak wzrok czy słuch, wyróżnia się jeszcze mniej znane, ale dla procesów SI kluczowe zmysły: przedsionkowy i prioprioceptywny. Ten pierwszy odpowiada za równowagę, koordynację ruchową, daje nam świadomość położenia naszego ciała, odpowiada nawet za poprawne czytanie. Ten drugi ma swoją lokalizację w mięśniach, stawach i ścięgnach i pozwala na przykład włożyć poprawnie widelec do ust. Oba zmysły są od siebie zależne i współpracują ze sobą.
Jakie są objawy integracji sensorycznej u dziecka?
Zaburzenia integracji sensorycznej można zdiagnozować na podstawie wielu różnych objawów. Trafna diagnoza opiera się na uwzględnieniu kilku powtarzających się czynników jednocześnie. Dlatego w przypadku jednostkowych zachować dziecka, które mogą wskazywać na zaburzenia sensoryczne, należy obserwować dziecko przez dłuższy czas.
Spośród czynników wskazujących na zaburzenia SI wymienia się, między innymi płaczliwość, kłopoty z zasypianiem, niską tolerancję na zabiegi higieniczne, typu mycie, obcinanie paznokci, częste potykanie się i upadanie, niemożność utrzymania jednej pozycji ciała/nadruchliwość, problemy z samoobsługą, nieumiejętność prawidłowego trzymania przyborów, mylenie kierunków i zagubienie (na przykład na boisku).
Do najbardziej charakterystycznych cech tych zaburzeń można jednak zaliczyć:
Nadwrażliwość
Objawy zaburzeń integracji sensorycznej polegają bardzo często na nadwrażliwości, czyli nieadekwatnego do rzeczywistości (według dorosłego obserwatora) odbioru dźwięków, zapachów czy obrazów. Dziecko takie czuje, że świat zewnętrzny narzuca mu się ze zdwojoną siłą. Dźwięki czy obrazy mogą powodować u niego drażliwość, płaczliwość lub nieśmiałość i niemożność zrobienia czegoś.
Dziecko często odczuwa wzmożony stres i lęk i może chcieć uciec z danego miejsca. Nie toleruje ostrych i mocnych zapachów, które mogą wywołać u niego poczucie wstrętu. W kontaktach z innymi dziećmi nie potrafi prawidłowo odczuwać ich ciała, może je uderzyć lub samo poczuć się uderzone. Świat jawi mu się jako wrogi i powoduje uczucie zmęczenia i przeciążenia.
Obniżona wrażliwość i/lub niska reaktywność
U niektórych dzieci obserwuje się niską wrażliwość i ich niską reaktywność na środowisko zewnętrzne. Dziecko wydaje się być bardzo spokojne, czasami wręcz nie reaguje na płynące z otoczenia bodźce. Aby jego system nerwowy odebrał dźwięk czy obraz, potrzebuje dużego skupienia uwagi i czasu, aby poprawnie zareagować. Organizm dziecka nie wykształcił w sobie odpowiedniego progu pobudzenia i jest on wyższy niż przeciętnie u dzieci w danym okresie rozwojowym.
Poszukiwanie stymulacji sensorycznej
Zaburzenia sensoryczne objawiają się również reakcjami odwrotnymi do obniżonej wrażliwości, czyli nieodpartymi dążeniami dziecka do stałej aktywności ruchowej. Odczuwają one potrzebę zaspokojenia potrzeb sensorycznych w sposób przekraczający prawidłowe zachowanie, co objawia się nadruchliwością. Dzieci te nie są świadome swoich reakcji, ich ciała domagają się wyższego pobudzenia zmysłowego. Takie dzieci często nie mogą usiedzieć w jednym miejscu, a przy wykonywaniu różnych czynności odrywają się od nich i robią coś innego.
Czy warto korzystać z terapii SI?
Terapia SI jest skuteczna i przynosi korzystne rezultaty w uczeniu się dzieci, które doświadczają zaburzeń integracji sensorycznej. Warto podkreślić, że dzieci nie wyrosną z pewnych zaburzeń sensorycznych, ich nieprawidłowe sposoby działania i funkcjonowania będą się utrwalały. Jeśli we wczesnym dzieciństwie uda się prawidłowo zdiagnozować objawy zaburzeń integracji sensorycznej i wdroży odpowiednią terapię, system neuronalny dzieci dostosuje się do nowych form i okoliczności.
Dlatego warto sięgać po ćwiczenia sensoryczne, zwłaszcza w przypadku dzieci z trudnościami w uczeniu się, z niepełnosprawnością intelektualną i ruchową, dzieci z autyzmem i innymi zaburzeniami. Efekty są widoczne już po kilku miesiącach (ćwicząc 2 razy w tygodniu).
Ćwiczenia sensoryczne
Terapia SI może być prowadzona w domu. Nie trzeba posiadać specjalistycznego wykształcenia i sprzętu, aby była skuteczna. Niemniej warto korzystać z konsultacji specjalistów. Wymienia się, między innymi, następujące ćwiczenia SI (młodsze dzieci):
Stymulacja dotykowa
Urządzanie na podłodze różnych ścieżek dotykowych, czyli materiałów o różnej fakturze i w różnym miejscu. Dziecko ma za zadanie pokonać ścieżkę, na przykład przeskakując z jednego materiału na inny. Ścieżki warto modulować, zmieniać i urozmaicać.
Można również stymulować same dłonie, stosując piłeczki do ściskania, różne wałki, korbki.
Orientacja ciała i przestrzeni
Ćwiczenia polegają na wskazywaniu i nazywaniu różnych części ciała. Dziecko ma za zadanie dotknąć oka czy ucha i je nazwać. Można dodać komendy typu na lewo, na prawo, u góry, u dołu.
Rysowanie obrazka według danego schematu, czy chodzenie po położonej linie według instrukcji będzie również dobrym pomysłem.
Normalizacja systemu słuchowego
Dziecko przemieszcza się w domu, kierując się tylko danym dźwiękiem czy muzyką. Można również włączać różne dźwięki (zwierząt, nagrania przyrody) i ćwiczyć odgadywanie, skąd pochodzą.
Pomagają również ćwiczenia z muzyką relaksacyjną, a nawet samo słuchanie takiej muzyki. Jeśli dziecko jest nadpobudliwe, ćwiczenia te z pewnością je uspokoją.
Jak pomagać dziecku z tymi zaburzeniami w późniejszym okresie?
Objawy zaburzeń integracji sensorycznej w późniejszym okresie, na przykład w wieku późnym przedszkolnym i wczesnoszkolnym również można wyciszyć i zminimalizować. Szczególnie polecane są różne sporty, które usprawniają koordynacją ruchową i przestrzenną.
Zaleca się ćwiczenia w wodzie pod okiem doświadczonego terapeuty. Ćwiczenia te organizują ruch, wyciszają i usuwają ból oraz zmęczenie. Mogą być prowadzone indywidualnie i grupowo, co jeszcze wzmacnia rozwój społeczny.
Warto zwrócić się do specjalisty w ośrodku, w którym będzie możliwość zastosowania różnych desek obrotowych, tuneli, trampolin, pochylni i zestawów do stymulacji sensorycznej.
Zaburzenia integracji sensorycznej i ich objawy nie są wyrokiem. Przy wczesnej i prawidłowej diagnozie oraz przy zastosowaniu odpowiednich ćwiczeń skutecznie usprawniają pracę zmysłów, a tym samym przyczyniają się do optymalizacji procesów uczenia się. Warto korzystać z bogactwa SI i wdrażać je w codzienne aktywności swoich dzieci.
