Choroby psychiczne, określane również zaburzeniami psychicznymi, to zagadnienie, które w naszym społeczeństwie nie jest jeszcze powszechnie znane i akceptowane. Wciąż pokutuje na ten temat wiele mitów, ale w niektórych aspektach poziom wiedzy wzrasta. Szczególnie ważnym tematem, który przybiera postać problemu społecznego, jest dziedziczenie chorób psychicznych. Ważne jest zatem rzetelne rozpoznanie zjawiska chorób psychicznych i mechanizmów biologicznych odpowiadających za ich powstawanie i dziedziczenie.
Spis treści
Czym są choroby psychiczne?
W literaturze coraz częściej odchodzi się od określenia choroba psychiczna i zastępuje się je terminem zaburzenia typu psychotycznego. Jest to związane z narosłymi przez dziesięciolecia stereotypami, krzywdzącymi osoby chore, które najczęściej były postrzegane jako jednostki znacząco odbiegające od normy społecznej. Przy czym sugerowało się, że ich powrót do społeczeństwa jest już niemożliwy. Obecnie tego typu myślenie odchodzi do przeszłości, a rozwój i upowszechnienie wiedzy medycznej w tym zakresie przyczynia się do obalenia takich mitów.
Tak więc choroby psychiczne to wszelkie zaburzenia typu psychotycznego (zaburzenia psychiczne), to znaczy takie, którym towarzyszą objawy psychotyczne: urojenia, omamy, silne zaburzenia nastroju i emocji, które nie mijają wraz z upływem czasu. Uważa się, że zaburzenia te wynikają z czynników genetycznych i środowiskowych (np. stosowania substancji psychoaktywnych, doświadczenia wojny). Osoba, która cierpi na tego typu dolegliwość, doświadcza jej wpływu na wszystkie sfery funkcjonowania – emocje, sposób rozumowania, postrzeganie rzeczywistości i zachowanie.
Osoby z zaburzeniami psychicznymi mogą zachowywać się agresywnie, być nadpobudliwe, odczuwać potrzebę odczuwania wciąż nowych bodźców. Niektórzy, wręcz przeciwnie, mogą czuć się apatycznie, wycofywać się z życia towarzyskiego i ulegać silnemu zniechęceniu w każdej dziedzinie życia. Zachowania kompulsywne, podejmowanie skrajnie nieracjonalnych działań czy omamy słuchowe i wzrokowe to objawy zaburzenia, które się nasila. Wreszcie osoba może tracić kontakt z rzeczywistością, nie rozpoznawać siebie i najbliższych. Dochodzi też do zmiany struktury osobowości.
Najczęstsze choroby psychiczne w naszym społeczeństwie
Wiedza o jakimś zjawisku społecznym jest zawsze obarczona jedną zasadniczą wadą. Wiemy tylko tyle, ile zbadamy, a rzeczywista skala problemu zawsze nam umyka. Tak jest również w przypadku najczęstszych chorób psychicznych w naszym społeczeństwie. Nie posiadamy wystarczających i aktualnych badań naukowych na ten temat i możemy wnioskować tylko na podstawie szczątkowych danych.
W Polsce mamy do czynienia z kilkoma zaburzeniami psychicznymi, które w skali Europy budzą znaczny niepokój. Pod względem częstotliwości jest to na przykład problem samobójstw nieletnich. Polska znajduje się tutaj na drugim, ewentualnie na trzecim miejscu spośród innych krajów europejskich. Trzeba podkreślić, że samobójstwa nie biorą się znikąd i są najczęściej efektem zaburzeń psychicznych, które nie pozostają bez związku z dysfunkcjonalnością rodziny i szerzej otoczenia społecznego.
Drugim istotnym zaburzeniem jest depresja. Szacuje się, że w Polsce cierpi na nią około 2 mln osób, ale dotyczy to tylko tych zdiagnozowanych. Biorąc pod uwagę różne epizody związane z depresją, np. okołoporodowe, może na nią chorować nawet dwukrotnie więcej Polaków. Depresja powoli staje się najpoważniejszą chorobą naszych czasów.
Jeszcze jednym zaburzeniem, które znacząco wpływa na nasze społeczeństwo, jest przedłużający się silny stres zawodowy w miejscu pracy oraz stres związany z jej poszukiwaniem.
Dziedziczenie chorób psychicznych
Wciąż nie dysponujemy zbyt wystarczającą wiedzą naukową, żeby jednoznacznie stwierdzić, czy choroby (zaburzenia) psychiczne są dziedziczone czy nie. Raczej mówi się o dziedziczeniu predyspozycji do reakcji na stres w pewien określony sposób. Niektóre badania jednak pokazują zależność pomiędzy chorobą rodzica a ryzykiem zachorowania dziecka na to samo schorzenie.
Mowa np. o schizofrenii, w przypadku której stwierdzono większe ryzyko zachorowania w rodzinie, w której zaburzenie to wystąpiło. Ryzyko to jest szacowane na 5-15-krotnie większe niż w przypadku populacji ogólnej, tzn. u osób, w której nie było tego zaburzenia. Oznacza to, że dziecko, którego jedno z rodziców przeszło schizofrenię, jest obarczone większym ryzykiem zachorowania na nią niż w przypadku dziecka, którego rodzic nigdy nie przeszedł schizofrenii.
Również w przypadku zespołu zależności alkoholowej (ZZA) zauważono zwiększone ryzyko zachorowania na nią potomstwa. Udział czynników genetycznych w tym zaburzeniu ocenia się na 50-60%, co oznacza, że jest bardzo duży. Jeszcze większy – bo wynoszący ok. 80% − jest udział ww. czynników w chorobie afektywnej dwubiegunowej.
Dziedziczność depresji, czyli przekazywanie predyspozycji
Czynniki, które odpowiadają za dziedziczenie chorób psychicznych można podzielić na środowiskowe, psychiczne i biologiczne. I to te ostatnie wydają się odgrywać znaczącą rolę w przypadku niektórych zaburzeń, jak depresja.
Udział genów w dziedziczeniu predyspozycji do zachorowania na depresję jest wysoki. Dzieci osób chorych na to zaburzenie są od 2 do 5 razy bardziej podatni na zachorowanie na nią niż ogół społeczeństwa. Mówią nam o tym badania z udziałem bliźniąt jednojajowych, dwujajowych oraz dzieci adoptowanych.
Badania przeprowadzone w USA pokazują, że współczynnik zgodności czynnika biologicznego (genowego) w tym zaburzeniu w przypadku par bliźniąt jednojajowych wynosi 48%, a w przypadku bliźniąt dwujajowych – 42%. Z kolei badając dzieci adoptowane okazało się, że jeśli chodzi o biologicznych członków rodziny, to ryzyko zachorowania było 8-krotnie większe niż u rodzin adopcyjnych.
Dziedziczenie chorób psychicznych, jak depresja, jest więc nie tylko problemem medycznym, lecz również społecznym. Biorąc pod uwagę rodzinę osoby chorej, która również może doświadczać depresji, procent osób, które cierpią na to zaburzenie, znacząco wzrasta.
Schizofrenia a geny
Choroby psychiczne i ich dziedziczenie są przedmiotem badań wielu nauk, wśród których od 30 lat dominuje neuronauka. Dotyczy to również takich zaburzeń jak schizofrenia. Dziś uważa się, że za jej powstawanie odpowiadają procesy zachodzące w mózgu i jego zaburzenia powstałe w okresie prenatalnym, okołoporodowym, we wczesnym okresie po narodzinach, a nawet w okresie dorastania.
Obecne badania koncentrują się na zagadnieniu powiązania genów, które predysponują do powstania schizofrenii z innymi genami, odpowiedzialnymi za rozwój mózgu. Oznacza to, że istnieją geny, które odgrywają pierwszorzędną rolę w funkcjonowaniu centralnego układu nerwowego i które jednocześnie mają powiązanie z genami wpływającymi na rozwój schizofrenii. Istnieje zatem pokrewieństwo z niektórymi zaburzeniami neurorozwojowymi i „genami schizofrenii”.
W toku badań naukowcom udało się zidentyfikować grupę genów charakterystycznych dla tego rodzaju zaburzenia. Grupa ta tworzy tzw. poligeniczną punktację ryzyka schizofrenii, która jest szeroko wykorzystywana do badań etiologii i wyników leczenia.
Dziedziczenie zaburzeń osobowości
Zakłada się, że zaburzenia osobowości, tak jak choroby psychiczne (i ich dziedziczenie) mają podłoże genetyczne i środowiskowe. Relacja między nimi jest taka, że jeśli osoba posiada genetycznie uwarunkowane predyspozycje, to objawy zaburzenia objawiają się przy wystąpieniu niekorzystnego czynnika środowiskowego. Nie ma jednego genu czy genów, które odpowiadałyby za zaburzenia osobowości, ale możemy zidentyfikować pewne cechy osobowości, które są genetycznie bardziej podatne na ogólny poziom zaburzenia.
Do takich cech zalicza się emocjonalną niestałość, pewną chwiejność poczucia własnej osoby czy niestabilność funkcji poznawczych. Takie cechy mogą prowadzić do zachowań, które gdy będą się utrwalać, mogą prowadzić do zaburzenia osobowości. Na podstawie badań można powiedzieć, że tzw. dysregulacja emocjonalna jest dziedziczona w 47%. Analogicznie można wysuwać wnioski o podobnych proporcjach w stosunku do innych cech, które składają się na ww. zaburzenia.
Choroba psychiczna a decyzja o posiadaniu dzieci
Wiedza o dziedziczeniu chorób psychicznych może odgrywać istotną rolę w podejmowaniu decyzji o posiadaniu dzieci. Wiele badań wykazało związek pomiędzy zaburzeniami psychicznymi rodziców a trudnościami w przystosowaniu ich dzieci do życia w społeczeństwie. Ponadto wykazano zależność pomiędzy przewlekłą chorobą psychiczną rodzica a występowaniem objawów depresyjnych u nastoletnich dzieci.
Zaleca się, aby każdy, nawet najmniejszy epizod psychiczny rodzica był poddawany leczeniu przez specjalistów, ponieważ każde zaburzenie psychiczne ma wpływ na dziecko, nawet w okresie prenatalnym. Jeśli zdarzy się ono przyszłemu rodzicowi, zaleca się całkowite wyleczenie zaburzenia, a dopiero potem podejmowanie decyzji o rodzicielstwie.
Depresja, która jest jednym z częściej występujących zaburzeń w naszym społeczeństwie, ma istotny wpływ na dzieci. Jeśli cierpi na nią chociaż jedno z rodziców, jest duże prawdopodobieństwo, że dziecko będzie miało pewne objawy depresji. W miarę dorastania problemy z depresją dziecka nie będą zanikać, ale się pogłębiać. Dlatego ważna jest jak najwcześniejsza interwencja specjalisty. Przy podejmowaniu decyzji o dzieciach zawsze należy kierować się wyważonymi racjami, realnymi możliwościami wychowania dziecka i jego dobrem.
Dziedziczenie chorób psychicznych już dawno przestało być tylko problemem medycznym i stało się zjawiskiem społecznym. W Polsce wzrasta świadomość zdrowia psychicznego i są przesłanki ku temu, że pewne mity z nim związane znikną na zawsze. Im więcej osób będzie świadomych stanu swojego zdrowia, tym więcej zaburzeń zostanie wyleczonych. Dlatego tak ważne jest podnoszenie poziomu wiedzy w tym zakresie.
