Trudności szkolne dzieci możemy podzielić na specyficzne i niespecyficzne. Te drugie mają podstawy sensoryczne, intelektualne, dydaktyczne lub psychogenne i obejmują różne aspekty uczenia się. Trudności specyficzne dotyczą zaburzeń neurobiologicznych i objawiają się w problemach z czytaniem, pisaniem lub liczeniem. Dyskalkulia oznacza właśnie pewne zaburzenia w umiejętnościach matematycznych i to na podstawowym poziomie. Jak zatem sobie z nią poradzić?
Spis treści
Dyskalkulia – co to?
Terminem dyskalkulia określa się zaburzenia w umiejętnościach związanych z liczeniem, które nie można skorygować metodą pracy, sposobem prowadzenia lekcji czy zmianą stylu wychowania w domu. Zgodnie z międzynarodową klasyfikacją chorób i problemów zdrowotnych ICD-10 dyskalkulia to „specyficzne zaburzenie umiejętności arytmetycznych, którego nie da się wyjaśnić wyłącznie ogólnym upośledzeniem umysłowym lub nieadekwatnym procesem nauczania. Upośledzenie to dotyczy raczej podstawowych umiejętności rachunkowych: dodawania, odejmowania, mnożenia, dzielenia niż bardziej abstrakcyjnych umiejętności matematycznych”.
Oznacza to, że dyskalkulia dotyczy raczej dzieci w szkołach podstawowych, bo wtedy można zdiagnozować te specyficzne zaburzenia. Symptomy wskazujące na problemy z matematyką mogą być zgodne z opisem poniżej.
Po pierwsze zdolności matematyczne istotnie odbiegają od ogólnych zdolności intelektualnych dziecka i jego wyników w edukacji w szkole. Po drugie dyskalkulia sprawia, że dziecko doświadcza braku adekwatnych do nabywanej wiedzy osiągnięć szkolnych i problemów w kontekście codziennych czynności. Pomimo sprzyjających i korzystnych warunków do nauki matematyki w szkole, ma ono z nią trudności i w tym zakresie znacznie odbiega od swoich rówieśników. Co więcej, nie stwierdza się u takiego dziecka wad wrodzonych, problemów neurologicznych czy psychicznych. Dyskalkulia wreszcie współwystępuje z zaburzeniami sensorycznymi, podobnie jak w przypadku dysleksji.
Badania prowadzone w różnych krajach pokazują, że specyficzne trudności w matematyce posiada od 3% do 7% dzieci. Wśród nich liczba chłopców i dziewczynek jest do siebie zbliżona.
Rodzaje dyskalkulii
Obserwacja dzieci z dyskalkulią i teoretyczny namysł nad tym zagadnieniem zaowocował wypracowaniem różnych rodzajów tego specyficznego zaburzenia. Zazwyczaj obserwuje się występowanie objawów, które wskazują na więcej niż jeden rodzaj dyskalkulii. Występowanie tylko jednego rodzaju dyskalkulii jest zauważane znacznie rzadziej.
Dyskalkulia werbalna
Polega na zaburzeniu umiejętności posługiwania się pojęciami, zależnościami matematycznymi lub określaniem ilości i kolejności przedmiotów. Dziecko potrafi na przykład wykonać działanie, ale nie wie, jak je nazwać.
Dyskalkulia praktognostyczna
To brak umiejętności szacowania, podawania wartości przybliżonej. Dziecko w trakcie nauki posługuje się pewną techniką, na przykład dzieleniem, ale nie potrafi jej zastosować w praktyce. Cechuje je tzw. sztywność myślenia.
Dyskalkulia leksykalna
Jest to taki rodzaj, w którym dochodzi do zaburzenia procesu czytania symboli matematycznych, takich jak cyfr, liczb i znaków działań matematycznych.
Dyskalkulia graficzna
Dziecko ma problemy z zapisem symboli matematycznych. Może na przykład pomijać zera lub izolować od siebie rząd dziesiętnych i setnych (zamiast 120, to 100 i 20).
Dyskalkulia ideognostyczna
Jest to niezdolność do wykonywania operacji matematycznych w pamięci. Chodzi o proste obliczenia, dodawanie lub odejmowanie. Uczeń nie może zrozumieć, co napisał.
Dyskalkulia operacyjna
To zaburzenie wykonywania prostych operacji matematycznych, polegające na przykład na zapisywaniu prostych operacji słownie, niemożność myślenia abstrakcyjnego i operowanie konkretami.
Dyskalkulia – objawy
Objawy dyskalkulii nie zawsze są łatwe w zdiagnozowaniu, ponieważ mogą wskazywać na inne zaburzenia, na przykład powiązane z dysleksją. Należy uważnie i cierpliwie sprawdzać podstawowe zdolności matematyczne dzieci, które mają jakieś problemy z matematyką. Najczęściej jednak do objawów tych trudności zalicza się:
- trudności z opanowaniem liczenia w zakresie podstawowych obiektów,
- trudności z wykonywaniem operacji matematycznych w sposób pamięciowy i pisemny,
- brak zrozumienia pojęcia czasu i jednostek od niego pochodnych,
- niemożność zrozumienia zasad matematycznych i stosowania ich w pamięci,
- kłopoty w posługiwaniu się miarami długości, wielkości czy ciężaru,
- nieumiejętność operowania pieniędzmi,
- wyraźny lęk lub stres przed lekcją matematyki,
- trudności z zapisaniem i czytaniem symboli matematycznych,
- ogólnie niski poziom rozumowania matematycznego.
Specyficzne trudności z matematyką, których objawy szczegółowe podano wyżej, są emanacją szerzej pojętych zdolności umysłowych, w których zachodzą zaburzenia, takich jak koncentracja, pamięć robocza, podzielność uwagi, pamięć krótkotrwała i planowanie przestrzenne. Dyskalkulia daje czasami różne objawy, toteż jej diagnoza powinna być szczegółowa.
Dyskalkulia – test diagnostyczny
Jeśli tylko zauważymy, że nasze dziecko nie radzi sobie z matematyką, a nic nie wskazuje na to, że ma problemy w innych obszarach i jest ogólnie zdrowe, warto udać się do poradni psychologiczno-pedagogicznej, w której specjaliści wykonają test diagnostyczny, aby sprawdzić, czy uczeń może mieć objawy dyskalkulii. Typowym testem jest Skala Inteligencji Wechslera dla Dzieci (WISC-R).
Wykonuje się przede wszystkim test matematyczny, w którym należy wykonać szereg prostych czynności matematycznych. Możemy również spotkać się z testem inteligencji i testem umiejętności specyficznych. Warto wytłumaczyć dziecku, dlaczego idziemy do poradni, co będziemy tam robić i jakie ćwiczenia wykonywać.
Dyskalkulia – jak leczyć?
Im wcześniej zdiagnozujemy poprawnie dyskalkulię i wdrożymy działania jej zapobiegające lub eliminujące, które będziemy wykonywać regularnie, tym szybciej i lepiej nasz uczeń dogoni swoich rówieśników w zakresie matematyki. Dziś coraz więcej wiemy na temat tego, jak leczyć dyskalkulię, dlatego zawsze warto podjąć ten wysiłek.
Na początku udajmy się do poradni psychologiczno-pedagogicznej, która po testach wystawi opinię dziecku. Najczęściej będzie ona zawierać wskazówki, jak pracować z dzieckiem w domu oraz jakie narzędzia stosować, również w szkole. Warto potraktować poważnie tę sprawę, żeby ułatwić mu start w dorosłe życie.
Przede wszystkim najpierw należy wykonywać ćwiczenia najprostsze, a następnie przechodzić do coraz trudniejszych. Efekty będą widoczne dopiero po jakimś czasie, nawet kilku miesiącach, ale ten trud z pewnością nie pójdzie na marne.
Ponadto szkoła powinna zapewnić uczniowi dodatkową pomoc w postaci nauczyciela, który przeprowadzi na przykład lekcje korekcyjno-kompensacyjne.
Dyskalkulia – jak pracować z dzieckiem?
Jak pracować z dzieckiem z dyskalkulią? Dziecko, które doświadcza trudności, związanych z matematyką, przeżywa silne emocje niepowodzenia, braku wiary we własne siły i frustracji, które objawiają się po nieudanym wykonaniu zadania. Dlatego należy zwrócić szczególną uwagę na czynnik emocjonalny, który może stać się motorem napędowym sukcesu naszego dziecka.
Zanim więc przystąpimy do wykonywania zadać typowo matematycznych, warto próbować wyciszać nastawienia lękowe, wzbudzać motywację i siłę do wykonywania danego ćwiczenia. Dawać czas dziecku na przeżycie danych emocji, a nie je tłumić. Mówić, co czuje i wyrażać aprobatę dla jego uczuć.
Gdy będziemy przystępować do pracy nad problemami z matematyką, zastosujmy kilka prostych, ale niezwykle istotnych zasad. Mówmy jasno i wyraźnie, a przy tym konkretnie. Uzasadniajmy swoje postępowanie, mówmy, dlaczego coś teraz robimy. Gdy dziecko się pomyli, nie karćmy je, ale dajmy szansę, by się poprawiło. Poza tym wyjaśniajmy dziecku etapy zajęć, róbmy na koniec podsumowania i przypominajmy, czego się nauczyło. W ten sposób, krok po kroku, dziecko będzie budowało wiarę we własne możliwości i nauczy się poprawiać swoje błędy.
Coraz więcej narzędzi diagnostycznych i coraz lepszy dostęp do specjalistów sprawia, że dyskalkulia u dorosłych nie stanowi już dziś poważnego problemu. Wczesna diagnoza i interwencja w szkole zapobiegają rozwojowi tego typu trudności.
Kwestie formalne w szkole
Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 września 2004 r. z późniejszymi zmianami w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych oraz na podstawie art. 22 ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 1996 r. Nr 67, poz. 329, z późn. zm. 2) nauczyciel jest zobowiązany, na podstawie opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej, dostosować wymagania edukacyjne do indywidualnych potrzeb psychofizycznych i edukacyjnych ucznia, u którego stwierdzono specyficzne trudności w uczeniu się.
Indywidualizacja pracy w tym przypadku może polegać na przykład na wydłużaniu czasu przeznaczonego na zadania sprawiające trudność, podziale materiału na mniejsze partie, przeprowadzaniu częstszych, ale mniejszych kartkówek lub ocenianiu całego procesu wykonania zadania, a nie tylko jego wyniku.
Można i warto dawać dziecku możliwość korzystania z kalkulatora lub tabliczki mnożenia, zwłaszcza na początkowym etapie pracy. Dodatkowo można zwolnić ucznia z pamięciowego przyswajania wzorów, zasad i operacji matematycznych na rzecz ich zapisywania.
Poza zwykłą, codzienną pracą na lekcji, podobne zasady pracy z uczniem stosuje się podczas egzaminu ósmoklasisty i matury w liceum.
Egzamin ósmoklasisty
Należy podkreślić, że uczniowie ze zdiagnozowaną dyskalkulią przystępują do egzaminu ósmoklasisty w tym samym czasie, co pozostałe dzieci i mają takie same jak oni arkusze egzaminacyjne. Jak jednak pracować z dzieckiem podczas egzaminu?
Tacy uczniowie mają na przykład prawo do zaznaczania odpowiedzi w zadaniach zamkniętych w tym samym miejscu, w którym znajdują się pytania (bez przerzucania kartek). Mogą korzystać z dodatkowych, specjalistycznych narzędzi. Czas ich egzaminu może zostać przedłużony, nie więcej jednak niż o 50%. Co więcej, przy takim uczniu może znajdować się nauczyciel wspomagający, jeśli ten będzie potrzebował pomoc przy obsłudze specjalistycznego sprzętu i środków dydaktycznych.
Matura w liceum
Podobne zasady jak podczas egzaminu ósmoklasisty obowiązują przy maturze w liceum. Uczniowie ze specyficznymi trudnościami w matematyce przystępują do matury w tym samym czasie i korzystają z tych samym arkuszy, co inni maturzyści. W wyjątkowych przypadkach mogą cały egzamin napisać na komputerze. Mogą również korzystać z pomocy nauczyciela wspomagającego. Czas egzaminu może zostać odpowiednio wydłużony. Matura dla uczniów z dyskalkulią odbywa się niekiedy w innych salach (ze względu na stosowanie specjalistycznego sprzętu).
Brak zdolności matematycznych a omawiane zaburzenie
Dyskalkulia nie oznacza braku zdolności matematycznych, lecz trudności związane z tymi zdolnościami. Wskazuje to na to, że przy odpowiednim wsparciu i chęci współpracy ucznia z nauczycielem można w znacznym stopniu przezwyciężyć powyższe trudności. W jakim stopniu są one do pokonania? Wszystko zależy od regularności ćwiczeń, odpowiednich warunkach i atmosferze panującej podczas zajęć. Przy mądrym prowadzeniu można osiągnąć bardzo wiele w kwestii pokonania dyskalkulii.
Uczniowie na wszystkich etapach kształcenia mogą mieć trudności z matematyką i nie zawsze są one podstawą do zdiagnozowania u nich dyskalkulii. Istnieją inne zaburzenia, które nie są tym rodzajem trudności, a również polegają na przykład na nieumiejętności w operowaniu liczbami i schematami matematycznymi. Ich przyczyny leżą gdzie indziej i zazwyczaj wynikają z wysokiej absencji szkolnej i zaległości (astenoalkulia), z przebytych urazów głowy (głównie po wypadkach – dyskalkulia pourazowa), niepełnosprawności intelektualnej (oligokalkulia) czy choroby psychicznej (parakalkulia).
Dyskalkulia a inteligencja
Choć specyficzne trudności w uczeniu się w zakresie matematyki nie są zaburzeniem wynikającym z procesów intelektualnych, to niektóre badania pokazują, że u osób doświadczających dyskalkulię umiejętności matematyczne korelują z niektórymi aspektami inteligencji. Dotyczy to przede wszystkim tych form, które wspierają zdolności wzrokowo-przestrzenne.
Nabywanie podstawowych umiejętności matematycznych łączy się z zasobami związanymi z rozumieniem, pamięcią krótkotrwałą, a także przetwarzaniem informacji. Dodatkowo koreluje to z takimi zdolnościami, jak przetwarzanie sekwencyjne, pojemność i koncentracja uwagi (która jest zdolnością pozaintelektualną).
Z całą pewnością można stwierdzić jedynie to, że niektóre elementy struktury zdolności matematycznych u osób z dyskalkulią są na znacznie niższym (innym) poziomie niż u osób, które nie doświadczają tego typu trudności.
Dyskalkulia jest zatem zaburzeniem wieloczynnikowym i dlatego diagnoza oparta jedynie na ogólnych testach inteligencji jest niepełna i może być nieprawdziwa. Pewne zdolności nie należą do obszaru inteligencji, toteż ich diagnoza nie daje podstawy do stwierdzenia, że osoby z dyskalkulią cechuje niski poziom intelektualny. Inteligencja to termin zbyt ogólny i szeroki, aby móc wprost powiedzieć, że jest on niższy u osób z dyskalkulią.
Specyficzne trudności w uczeniu się matematyki są do przezwyciężenia. Pomoc specjalistów i odpowiednie metody pracy potrafią skorygować pewne ograniczenia i usprawnić procesy związane z operacjami na liczbach. Warto skorzystać z porad specjalistów i podjąć pracę z dzieckiem doświadczającym dyskalkulię.
